mail: Bill Thayer	English	Italiano	Adjutorium	Sursum	Ostium
This webpage reproduces The Spanish War by an unknown author, attached to the name of Julius Caesar Loeb Classical Library 1955 The text is in the public domain. This page has been carefully proofread and I believe it to be free of errors. If you find a mistake though, please let me know!

 p310  Caesar
de Bello Hispaniensi

Thayer's Note: The map — a larger, fully readable version (836K) opens in a separate window — is from the end of the volume, where it is titled "Map 6".

1 Pharnace superato, Africa recepta, qui ex his proeliis cum adulescente Cn. Pompeio profugissent, cum . . . et ulterioris Hispaniae potitus esset, dum Caesar muneribus dandis in Italia detinetur, . . . quo facilius praesidia contra compararet, Pompeius in fidem uniuscuiusque civitatis confugere coepit.​1 Ita partim precibus partim vi bene magna comparata manu provinciam vastare. Quibus in rebus non nullae civitates sua sponte auxilia mittebant, item non nullae portas contra cludebant. Ex quibus si qua oppida vi ceperat, cum aliquis ex ea civitate optime de Cn. Pompeio meritus civis esset, propter pecuniae magnitudinem alia qua ei inferebatur causa, ut eo de medio sublato ex eius pecunia latronum largitio fieret. Ita pacis commoda hoste  p312 orta: eo​2 maiores augebantur copiae. Hoc crebrius​3 nuntiis in Italiam missis civitates contrariae Pompeio auxilia sibi depostulabant.

2 C. Caesar dictator tertio, designatus dictator quarto multis ante iter rebus confectis​4 cum celeri festinatione ad bellum conficiendum in Hispaniam cum venisset, legatique Cordubenses, qui a Cn. Pompeio discessissent, Caesari obviam venissent, a quibus nuntiabatur nocturno tempore oppidum Cordubam capi posse, quod nec opinantibus adversariis eius provinciae potitus esset, simulque quod tabellariis, qui a Cn. Pompeio dispositi omnibus locis essent, qui certiorem Cn. Pompeium de Caesaris adventu facerent, ipse suum eius adventus metum significasset,​5 multa praeterea veri similia proponebant. Quibus rebus adductus quos legatos ante exercitui praefecerat Q. Pedium et Q. Fabium Maximum de suo adventu facit certiores, utque sibi equitatus qui ex provincia fuisset praesidio esset. Ad quos celerius quam ipsi opinati sunt appropinquavit neque, ut ipse voluit, equitatum sibi praesidio habuit.

3 Erat idem temporis Sex. Pompeius frater qui cum praesidio Cordubam tenebat, quod eius provinciae caput esse existimabatur; ipse autem Cn. Pompeius adulescens Uliam​6 oppidum oppugnabat et fere iam aliquot mensibus ibi detinebatur. Quo ex oppido  p314 cognito Caesaris adventu legati clam praesidia Cn. Pompei Caesarem cum adissent, petere coeperunt uti sibi primo quoque tempore subsidium mitteret. Caesar — eam civitatem omni tempore optime de populo Romano meritam esse — celeriter sex cohortis secunda vigilia iubet proficisci, pari equites numero. Quibus praefecit hominem eius provinciae notum et non parum scientem, L. Vibium​7 Paciaecum. Qui cum ad Cn. Pompei praesidia venisset, incidit idem temporis ut tempestate adversa vehementique vento adflictaretur; aditusque vis tempestatis ita obscurabat ut vix proximum agnoscere possent. Cuius incommodum summam utilitatem ipsis praebebat. Ita cum ad eum locum venerunt, iubet binos equites conscendere, et recta per adversariorum praesidia ad oppidum contendunt. Mediisque eorum praesidiis cum essent, cum quaereretur qui essent, unus ex nostris respondit, ut sileat verbum facere: nam id temporis conari ad murum accedere, ut oppidum capiant; et partim tempestate impediti vigiles non poterant diligentiam praestare, partim illo responso deterrebantur. Cum ad portam appropinquassent, signo dato ab oppidanis sunt recepti, et pedites  p316 dispositi​8 partim ibi remanserunt, equites clamore facto eruptionem in adversariorum castra fecerunt. Sic in illo facto, cum inscientibus accidisset, existimabant prope magna pars hominum qui in his castris fuissent se prope captos esse.

4 Hoc misso ad Uliam praesidio Caesar, ut Pompeium ab ea oppugnatione deduceret, ad Cordubam contendit, ex quo itinere loricatos viros fortis cum equitatu ante praemisit. Qui simul in conspectum oppidi se dederunt, cum equis recipiuntur, hoc a Cordubensibus nequaquam poterat animadverti. Appropinquantibus ex oppido bene magna multitudo ad equitatum concidendum cum exissent, loricati, ut supra scripsimus, ex equis descenderunt et magnum proelium fecerunt, sic uti ex infinita hominum multitudine pauci in oppidum se reciperent. Hoc timore adductus Sex. Pompeius litteras fratri misit ut celeriter sibi subsidio veniret, ne prius Caesar Cordubam caperet quam ipse illo venisset. Itaque Cn. Pompeius Ulia prope capta litteris fratris excitus cum copiis ad Cordubam iter facere coepit.

5 Caesar, cum ad flumen Baetim venisset neque propter altitudinem fluminis transire posset, lapidibus corbis plenos demisit: insuper ponit trabes; ita ponte facto copias ad castra tripertito traduxit. Tendebat adversum oppidum e regione pontis, ut  p318 supra scripsimus, tripertito.​9 Huc cum Pompeius cum suis copiis venisset, ex adverso pari ratione castra ponit. Caesar, ut eum ab oppido commeatuque excluderet, bracchium ad pontem ducere coepit: pari idem condicione Pompeius facit. Hic inter duces duos fit contentio uter prius pontem occuparet; ex qua contentione cotidiana minuta proelia fiebant, ut modo hi, non numquam illi superiores discederent. Quae res cum ad maiorem contentionem venisset, ab utrisque comminus pugna inita, dum cupidius locum student tenere, propter pontem coagulabantur,​10 fluminis ripas appropinquantes coangustati praecipitabantur. Hic alternis​11 non solum morti mortem exaggerabant, sed tumulos tumulis exaequabant. Ita diebus compluribus consumptis cupiebat Caesar, si qua condicione posset, adversarios in aequum locum deducere et primo quoque tempore de bello decernere.

6 Id cum animadverteret adversarios minime velle, quo eos quomodo ab Ulia​12 retraxerat in aequum  p320 deduceret, copiis flumine traductis noctu iubet ignis fieri magnos: ita firmissimum eius praesidium Ateguam proficiscitur. Id cum Pompeius ex perfugis rescisset, qua die facultatem nactus est, relinquens montis​13 et angustias, carra complura multosque onustos​14 retraxit et ad Cordubam se recepit. Caesar munitionibus Ateguam​15 oppugnare et bracchia circumducere coepit. Cui de Pompeio cum nuntius esset allatus eo die proficisci,​16 cuius in adventum praesidi causa Caesar complura castella occupasset, partim ubi equitatus, partim ubi pedestres copiae in statione et in excubitu​17 castris praesidio esse possent, hic in adventu Pompei incidit ut matutino tempore nebula esset crassissima. Ita illa obscuratione cum aliquot cohortibus et equitum turmis circumcludunt Caesaris equites et concidunt, sic ut vix in ea caede pauci effugerent.

7 Insequenti nocte castra sua incendit Pompeius et trans flumen Salsum per convallis castra inter duo oppida Ateguam et Ucubim in monte constituit. Caesar interim munitionibus ceterisque quae ad oppugnandum opus fuerunt perfectis aggerem vineasque agere instituit.​18 Haec loca sunt montuosa et natura impedita​19 ad rem militarem; quae planitie  p322 dividuntur, Salso flumine, proxime tamen Ateguam ut flumen sit circiter passus duo milia. Ex ea regione oppidi in montibus castra habuit posita Pompeius in conspectu utrorumque oppidorum, neque suis ausus est subsidio venire. Aquilas et signa habuit XIII legionum; sed ex quibus aliquid firmamenti se existimabat habere duae fuerunt vernaculae, quae a Trebonio transfugerant; una facta ex colonis qui fuerunt in his regionibus; quarta fuit Afraniana ex Africa quam secum adduxerat; reliquae ex fugitivis auxiliariisve​20 consistebant: nam de levi armatura et equitatu longe et virtute et numero nostri erant superiores.

8 Accedebat hoc ut longius duceret bellum Pompeius, quod loca sunt edita et ad castrorum munitiones non parum idonea. Nam fere totius ulterioris Hispaniae regio propter terrae fecundidatem et non minus copiosam aquationem​21 inopem difficilemque  p324 habet oppugnationem. Hic etiam propter barbarorum crebras excursiones omnia loca quae sunt ab oppidis remota turribus et munitionibus retinentur, sicut in Africa, rudere, non tegulis teguntur; simulque in his habent speculas et propter altitudinem late longeque prospiciunt. Item oppidorum magna pars eius provinciae montibus fere munita et natura excellentibus locis est constituta, ut simul aditus ascensusque habeat difficiles. Ita ab oppugnationibus natura loci distinentur, ut civitates Hispaniae non facile ab hoste capiantur; id quod in hoc contigit bello. Nam cum inter Ateguam et Ucubim, quae oppida supra sunt scripta, Pompeius habuit castra constituta in conspectu duorum oppidorum, ab suis castris circiter milia passuum IIII grumus est excellens natura, qui appellatur Castra Postumiana: ibi praesidi causa castellum Caesar habuit constitutum.

9 Quod Pompeius, quod eodem iugo tegebatur loci natura et remotum erat a castris Caesaris, animadvertebat,​22 et, quia flumine Salso intercludebatur, non esse commissurum Caesarem ut in tanta loci difficultate ad subsidium mittendum se committeret.​23 Ita fretus opinione tertia vigilia profectus castellum oppugnare coepit. Cum appropinquassent, clamore repentino telorumque multitudine iactus facere coeperunt, uti magnam partem hominum vulneribus  p326 adficerent. Quo peracto, cum ex castello repugnare coepissent maioribusque castris Caesari nuntius esset allatus, cum III legionibus est profectus, ut laborantibus succurreret nostris;​24 et cum ad eos appropinquasset, fuga perterriti multi sunt interfecti, complures capti, in quibus duo centuriones:​25 multi praeterea armis exuti fugerunt, quorum scuta sunt relata LXXX.

10 Insequenti luce Arguetius ex Italia cum equitatu venit. Is signa Saguntinorum rettulit quinque, quae ab oppidanis cepit. Suo loco praeteritum est​26 quod equites ex Italia cum Asprenate ad Caesarem venissent. Ea nocte Pompeius castra sua incendit et ad Cordubam versus iter facere coepit. Rex nomine Indo, qui cum equitatu suas copias adduxerat, dum cupidius agmen adversariorum insequitur, a vernaculis legionariis exceptus est et interfectus.

11 Postero die equites nostri longius ad Cordubam versus prosecuti sunt eos qui commeatus ad castra Pompei ex oppido portabant. Ex his capti L cum iumentis ad nostra adducti sunt castra. Eo die Q. Marcius, tribunus militum qui fuit Pompei, ad nos transfugit; et noctis tertia vigilia in oppido acerrime  p328 pugnatum est, ignemque multum miserunt.​27 Hoc praeterito tempore C. Fundanius, eques Romanus, ex castris adversariorum ad nos transfugit.

12 Postero die ex legione vernacula milites sunt capti ab equitibus nostris duo, qui dixerunt se servos esse. Cum venirent, cogniti sunt a militibus qui antea cum Fabio​28 et Pedio fuerant . . . et a​29 Trebonio transfugerant. Eis ad ignoscendum nulla facultas est data et a militibus nostris interfecti sunt. Idem temporis capti tabellarii, qui a Corduba ad Pompeium missi erant perperamque ad nostra castra pervenerant, praecisis manibus missi sunt facti. Pari consuetudine vigilia secunda ex oppido ignem multum telorumque multitudinem iactando bene magnum tempus consumpserunt complurisque vulneribus adfecerunt. Praeterito noctis tempore eruptionem ad legionem VI. fecerunt, cum in opere nostri distenti essent, acriterque pugnare coeperunt; quorum vis repressa a nostris, etsi oppidani superiore loco defendebantur. Hi​30 cum eruptionem facere coepissent, tamen virtute militum nostrorum, etsi inferiore loco premebantur,  p330 repulsi adversarii bene multis vulneribus adfecti in oppidum se contulerunt.​31

13 Postero die Pompeius ex castris suis bracchium coepit ad flumen Salsum ducere;​32 et cum nostri equites pauci in statione fuissent a pluribus reperti, de statione sunt deiecti et occisi tres. Eo die A. Valgius senatoris filius, cuius frater in castris Pompei fuisset, omnibus suis rebus relictis equum conscendit et fugit. Speculator de legione II. Pompeiana captus a militibus et interfectus est; idemque temporis glans missa est inscripta: quo die ad oppidum capiundum accederent, se scutum esse positurum. Qua spe non nulli, dum sine periculo murum ascendere et oppido potiri posse se sperant, postero die ad murum opus facere coeperunt, et bene magna prioris muri parte deiecta.​33 . . . Quo facto ab oppidanis, ac si suarum partium essent, conservati . . .  p332 missos facere loricatos, qui praesidi causa praepositi oppido a Pompeio essent, orabant. Quibus respondit Caesar se condiciones dare, non accipere consuevisse. Qui cum in oppidum revertissent, relato responso clamore sublato omni genere telorum misso pugnare pro muro toto coeperunt; propter quod fere magna pars hominum qui in castris nostris essent non dubitarunt quia eruptionem eo die essent facturi. Ita corona circumdata pugnatum est aliquamdiu vehementissime, simulque ballista missa a nostris turrem deiecit, qua adversariorum qui in ea turre fuerant quinque deiecti sunt et puer, qui ballistam solitus erat observare.

14 Eius diei praeterito tempore​34 Pompeius trans flumen Salsum castellum constituit neque a nostris prohibitus falsaque illa opinione gloriatus est quod prope in nostris partibus locum tenuisset. Item insequenti die eadem consuetudine dum longius prosequitur, quo loco equites nostri stationem habuerant, aliquot turmae cum levi armatura impetu facto loco sunt deiecti et propter paucitatem nostrorum equitum simul cum levi armatura inter turmas adversariorum protriti. Hoc in conspectu utrorumque castrorum gerebatur, et maiore Pompeiani exsultabant gloria longius quod nostris cedentibus  p334 prosequi coepissent. Qui cum aequo​35 loco a nostris recepti essent, ut consuessent, eximia​36 virtute clamore facto aversati sunt proelium facere.

15 Fere apud exercitus haec est equestris proelii consuetudo: cum eques ad dimicandum dimisso equo cum pedite congreditur, nequaquam par habetur; id quod contra​37 in hoc accidit proelio. Cum pedites levi armatura lecti ad pugnam equitibus nostris nec opinantibus venissent, idque in proelio animadversum esset, complures ex equis descenderunt. Ita exiguo tempore eques pedestre​38 proelium facere coepit, usque eo ut caedem proxime a vallo fecerint. In quo proelio adversariorum ceciderunt CXXIII, compluresque armis exuti, multi vulneribus adfecti in castra sunt redacti. Nostri ceciderunt III, saucii XII pedites et equites V. Eius diei insequenti  p336 tempore pristina consuetudine pro muro pugnari coeptum est. Cum bene magnam multitudinem telorum ignemque nostris defendentibus iniecissent, nefandum crudelissimumque facinus sunt aggressi in conspectuque nostro hospites qui in oppido erant iugulare et de muro praecipites mittere coeperunt, sicuti apud barbaros; quod post hominum memoriam numquam est factum.

16 Huius diei extremo tempore a Pompeianis clam nostros​39 tabellarius est missus, ut ea nocte turres aggeremque incenderent et tertia vigilia eruptionem facerent. Ita igne telorumque multitudine iacta cum bene magnam partem noctis​40 consumpsissent, portam quae e regione et in conspectu Pompei castrorum fuerat aperuerunt copiaeque totae eruptionem fecerunt secumque extulerunt virgulta, cratis​41 ad fossas complendas et harpagones ad casas, quae stramenticiae ab nostris hibernorum causa aedificatae erant, diruendas et incendendas, praeterea argentum, vestimenta, ut dum nostri in praeda detinentur, illi caede facta ad praesidia Pompei se reciperent: nam quod existimabat eos posse conatum​42 efficere, nocte tota ultra ibat flumen Salsum in acie. Quod factum licet nec opinantibus nostris esset gestum, tamen virtute freti repulsos multisque vulneribus adfectos oppido represserunt, praedam  p338 armaque eorum sunt potiti vivosque aliquos ceperunt, qui postero die sunt interfecti. Eodemque tempore transfuga nuntiavit ex oppido Iunium, qui in cuniculo fuisset, iugulatione oppidanorum facta clamasse facinus se nefandum et scelus fecisse; nam eos nihil meruisse quare tali poena adficerentur qui eos ad aras et focos suos recepissent, eosque hospitium scelere contaminasse; multa praeterea dixisse: qua oratione deterritos amplius iugulationem non fecisse.

17 Ita postero die Tullius legatus cum Catone at Antonio​43 venit et apud Caesarem verba fecit: 'Utinam quidem di immortales fecissent ut tuus potius miles quam Cn. Pompei factus essem et hanc virtutis constantiam in tua victoria, non in illius calamitate praestarem. Cuius funestae laudes quoniam ad hanc fortunam reciderunt ut cives Romani indigentes praesidi simus et propter patriae luctuosam perniciem demur​44 hostium numero, qui neque in illius prospera acie primam fortunam neque in adversa secundam obtinuimus,​45 qui legionum tot impetus sustentantes, nocturnis diurnisque operibus gladiorum ictus  p340 telorumque missus exceptantes, relicti​46 et deserti a Pompeio, tua virtute superati salutem a tua clementia deposcimus petimusque ut . . .'​47 'qualem gentibus me praestiti, similem in civium deditione praestabo.'

18 Remissis legatis, cum ad portam venissent, introiit​48 Tib. Tullius; et cum introeuntem Catonem​49 Antonius insecutus non esset, revertit ad portam et hominem apprehendit. Quod Tiberius cum fieri animadvertit, simul pugionem eduxit et manum eius incidit. Ita refugerunt ad Caesarem. Eodemque tempore signifer de legione prima transfugit, et innotuit, quo die equestre proelium factum esset, suo signo perisse homines XXXV, neque licere castris Cn. Pompei nuntiare neque dicere perisse quemquam.​50 Servus, cuius dominus in Caesaris castris fuisset — uxorem et filios in oppido reliquerat — dominum iugulavit et ita clam a Caesaris praesidiis in Pompei castra discessit . . . et indicium glande scriptum misit, per quod certior fieret Caesar quae in oppido ad defendendum compararentur. Ita litteris acceptis, cum in oppidum revertisse qui mittere glandem inscriptam solebat.​51  p342 . . . Insequenti tempore duo Lusitani fratres transfugae nuntiarunt quam Pompeius contionem habuisset: quoniam oppido subsidio non posset venire, noctu ex adversariorum conspectu se deducerent ad mare versum; unum respondisse ut potius ad dimicandum descenderet quam signum fugae ostenderet; eum qui ita locutus esset iugulatum. Eodem tempore tabellarii eius deprensi qui ad oppidum veniebant: quorum litteras Caesar oppidanis obiecit et, qui vitam sibi peteret, iussit turrem ligneam oppidanorum incendere; id si fecisset, ei se promisit omnia concessurum. Quod difficile erat factu, ut eam turrem sine periculo quis incenderet. Ita fune crura deligatus,​52 cum propius accessisset, ab oppidanis est occisus. Eadem nocte transfuga nuntiavit Pompeium et Labienum de iugulatione oppidanorum indignatos esse.

19 Vigilia secunda propter multitudinem telorum turris lignea, quae nostra fuisset, ab imo vitium fecit usque ad tabulatum secundum et tertium. Eodem tempore pro muro pugnarunt acerrime et turrim nostram ut superiorem incenderunt, idcirco quod ventum oppidani secundum habuerunt. Insequenti  p344 luce materfamilias de muro se deiecit et ad nos transsiliit dixitque se cum familia constitutum habuisse ut una transfugerent ad Caesarem; illam oppressam et iugulatam. Hoc praeterea tempore tabellae de muro sunt deiectae, in quibus scriptum est inventum: 'L. Munatius Caesari. Si mihi vitam tribues, quoniam ab Cn. Pompeio sum desertus, qualem me illi praestiti tali virtute et constantia futurum me in te esse praestabo'. Eodem tempore oppidani legati qui antea exierant Caesarem adierunt: si sibi vitam concederet, sese insequenti luce oppidum esse dedituros. Quibus respondit se Caesarem esse fidemque praestaturum. Ita ante diem XI. Kalendas Martias oppido potitus imperator est appellatus.

20 Quod Pompeius ex perfugis cum deditionem oppidi factam esse scisset, castra movit Ucubim versus et circum ea loca castella disposuit et munitionibus se continere coepit: Caesar movit et propius castra castris contulit. Eodem tempore mane loricatus unus ex legione vernacula ad nos transfugit et nuntiavit Pompeium oppidanos Ucubensis convocasse eisque ita imperavisse, ut diligentia adhibita perquirerent qui essent suarum partium itemque adversariorum victoriae fautores. Hoc praeterito tempore in oppido quod fuit captum  p346 servus est prensus in cuniculo quem supra demonstravimus dominum iugulasse; is vivus est combustus. Idemque temporis centuriones loricati VIII ad Caesarem transfugerunt ex legione vernacula, et equites nostri cum adversariorum equitibus congressi sunt, et saucii aliquot occiderunt levi armatura. Ea nocte speculatores prensi servi III et unus ex legione vernacula. Servi sunt in crucem sublati, militi cervices abscisae.

21 Postero die equites cum levi armatura ex adversariorum castris ad nos transfugerunt. Et eo tempore circiter XL equites ad aquatores nostros excucurrerunt, non nullos interfecerunt, item alios vivos abduxerunt; e quibus capti sunt equites VIII. Insequenti die Pompeius securi percussit homines LXXIIII, qui dicebantur esse fautores Caesaris victoriae, reliquos rursus in​53 oppidum iussit deduci; ex quibus effugerunt CXX et ad Caesarem venerunt.

22 Hoc praeterito tempore, qui in oppido Ategua Ursaonenses​54a capti sunt legati profecti sunt cum nostris uti rem gestam Ursaonensibus​54b referrent; quid sperarent de Cn. Pompeio, cum viderent hospites iugulari, praeterea multa scelera ab eis fieri qui praesidi causa ab eis reciperentur. Qui cum​55 ad oppidum venissent, nostri, qui fuissent equites Romani et senatores, non sunt ausi introire in oppidum, praeter quam qui eius civitatis fuissent. Quorum responsis ultro citroque acceptis et redditis  p348 cum ad nostros se reciperent qui extra oppidum fuissent, illi praesidio insecuti ex aversione​56 legatos iugularunt. Duo reliqui ex eis fugerunt et Caesari rem gestam detulerunt . . .​57 et speculatores ad oppidum Ateguam miserunt. Qui cum certum comperissent legatorum responsa ita esse gesta quemadmodum illi rettulissent, ab oppidanis concursu facto eum qui legatos iugulasset lapidare et ei manus intentare coeperunt: illius opera se perisse. Ita vix periculo liberatus petiit ab oppidanis ut ei liceret legatum ad Caesarem proficisci: illi se satisfacturum. Potestate data cum inde esset profectus, praesidio comparato, cum bene magnam manum fecisset et nocturno tempore per fallaciam in oppidum esset receptus, iugulationem magnam facit principibusque qui sibi contrarii fuissent interfectis oppidum in suam potestatem recepit. — Hoc praeterito tempore servi transfugae nuntiaverunt oppidanorum bona venire​58 neque extra vallum licere​59 exire nisi discinctum, idcirco quod ex quo die oppidum Ategua esset captum metu conterritos compluris profugere Baeturiam; neque sibi ullam spem victoriae propositam habere et, si qui ex nostris transfugerent, in  p350 levem armaturam coici eumque​60 non amplius XVII accipere.

23 Insequenti tempore Caesar castris castra contulit et bracchium ad flumen Salsum ducere coepit. Hic dum in opere nostri distenti essent, complures ex superiore loco adversariorum decucurrerunt nec desinentibus nostris​61 multis telis iniectis compluris vulneribus adfecere. Hic tum, ut ait Ennius, 'nostri cessere parumper'. Itaque praeter consuetudinem cum a nostris animadversum esset cedere, centuriones ex legione V. flumen transgressi duo restituerunt aciem, acriterque eximia virtute pluris cum agerent, ex superiore loco multitudine telorum alter eorum concidit. Ita cum eius comes impar​62 proelium facere coepisset, cum undique se circumveniri animum advertisset, regressus​63 pedem offendit. In huius concidentis centurionis ac viri​64 fortis insignia cum compluris adversariorum concursum facerent, equites nostri transgressi inferiore​65 loco  p352 adversarios ad vallum agere coeperunt. Ita cupidius dum intra praesidia illorum student caedem facere, a turmis et levi armatura sunt interclusi. Quorum nisi summa virtus fuisset, vivi capti essent: nam et munitione praesidi ita coangustabantur ut eques spatio intercluso vix se defendere posset. Ex utroque genere pugnae complures sunt vulneribus adfecti, in quis etiam Clodius Arquitius; inter quos ita comminus est pugnatum ut ex nostris praeter duos centuriones sit nemo desideratus gloria se efferentis.

24 Postero die ad Soricariam​66 utrorumque convenere copiae. Nostri bracchia ducere coeperunt. Pompeius cum animadverteret castello se excludi Aspavia, quod est ab Ucubi milia passuum V, haec res necessario devocabat ut ad dimicandum descenderet; neque tamen aequo loco sui potestatem faciebat, sed ex grumo . . .​67 excelsum tumulum capiebant, usque eo ut necessario cogeretur iniquum locum subire. Quo de facto cum utrorumque copiae tumulum excellentem petissent, prohibiti a nostris sunt deiecti in planitiem.​68 Quae res secundum nostris efficiebat proelium. Undique cedentibus  p354 adversariis non parum magna in caede versabantur. Quibus mons, non virtus, saluti fuit. Quo subsidio subnisi,​69 nisi advesperasset, a paucioribus nostris omni auxilio privati essent. Nam ceciderunt ex levi armatura CCCXXIIII, ex legionariis CXXXVIII, praeterquam quorum arma et spolia sunt ablata. Ita pridie duorum centurionum interitio hac adversariorum poena est litata.

25 Insequenti die pari consuetudine cum ad eundem locum eius praesidium venisset, pristino illo suo utebantur instituto: nam praeter equites nullo loco aequo se committere audebant. Cum nostri in opere essent, equitum copiae concursus facere coeperunt, simulque vociferantibus legionariis, cum locum efflagitarent, ut consueti insequi — existimare posses paratissimos esse ad dimicandum — nostri ex humili convalle bene longe sunt egressi et planitie in aequiore​70 loco constiterunt. Illi tamen procul dubio ad congrediendum in aequum locum non sunt ausi descendere praeter unum Antistium Turpionem, qui fidens viribus ex adversariis sibi parem esse neminem  p356 agitare coepit. Hic, ut fertur Achillis Memnonisque congressus, Q. Pompeius Niger, eques Romanus Italicensis, ex acie nostra ad congrediendum progressus est. Quoniam ferocitas Antisti omnium mentes converterat ab opere ad spectandum, acies sunt dispositae: nam inter bellatores principesque dubia erat posita victoria, ut prope videretur finem bellandi duorum dirimere pugna. ​* Ita avidi cupidique suarum quisque ex partium virorum fautorumque voluntate habebatur. Quorum virtute alacri, cum ad dimicandum in planitiem se contulissent, scutorumque laudis insignia praefulgens opus caelatum . . . quorum certamine​71 pugna esset prope profecto dirempta, nisi propter equitum congressum,​72 ut supra demonstravimus . . . levem armaturam praesidi causa non longe ab opere constituit.​73​* Ut, nostri equites in receptu dum ad castra redeunt, adversarii cupidius sunt insecuti, universi clamore facto impetum dederunt. Ita metu perterriti, cum in fuga essent multis amissis in castra se recipiunt.

26 Caesar ob virtutem turmae Cassianae donavit milia ·X·III​74 et praefecto torques aureos V et levi armaturae milia ·X·II.​75 Hoc die A. Baebius et C. Flavius et A. Trebellius, equites Romani Astenses, argento prope tectis equis​76 ad Caesarem transfugerunt;  p358 qui nuntiaverunt equites Romanos coniurasse omnis qui in castris Pompei essent ut transitionem facerent; servi indicio omnis in custodiam esse coniectos, e quibus occasione capta se transfugisse. Item hoc die litterae sunt deprensae, quas mittebat Ursaonem Cn. Pompeius: 'S. V. G. E. V. Etsi prout nostra felicitas, ex sententia adversarios adhuc propulsos habemus, si aequo loco sui potestatem facerent, celerius quam vestra opinio fert bellum confecissem; sed exercitum tironem non audent in campum deducere nostrisque adhuc fixi praesidiis bellum ducunt. Nam singulas civitates circumsederunt: inde sibi commeatus capiant. Quare et civitates nostrarum partium conservabo et bellum primo quoque tempore conficiam. Cohortes . . . animo habeo ad vos mittere. Profectu​77 nostro commeatu privati necessario ad dimicandum descendent.'

27 Insequenti tempore cum nostri in opere distenti essent, equites in oliveto, dum lignantur, interfecti sunt aliquot. Servi transfugerunt, qui nuntiaverunt, a. d. III. Non. Mart. proelium ad Soricariam​78 quod factum est, ex eo tempore metum esse magnum, et  p360 Attium Varum circum castella praeesse. Eo die Pompeius castra movit et contra Spalim​79 in oliveto constituit. Caesar prius quam eodem est profectus, luna hora circiter sexta visa est. Ita castris motis Ucubim​80 Pompeius praesidium quod reliquit iussit incendere, ut deusto oppido in castra maiora se reciperent. Insequenti tempore Ventiponem​81 oppidum cum oppugnare coepisset, deditione facta iter fecit in Carrucam, contra Pompeium castra posuit. Pompeius oppidum, quod contra sua praesidia portas clausisset, incendit; milesque, qui fratrem suum in castris iugulasset, interceptus est a nostris et fustibus percussus. Hinc itinere facto in campum Mundensem cum esset ventum, castra contra Pompeium constituit.

28 Sequenti die cum iter facere Caesar cum copiis vellet, renuntiatum est a speculatoribus Pompeium de tertia vigilia in acie stetisse. Hoc nuntio allato vexillum proposuit. Idcirco enim copias eduxerat,  p362 quod Ursaonensium​82 civitati, qui sui​83 fuissent fautores, antea litteras miserat Caesarem nolle in convallem descendere, quod maiorem partem exercitus tironem haberet. Hae litterae vehementer confirmabant mentis oppidanorum. Ita hac opinione fretus totum se​84 facere posse existimabat: etenim et natura loci defendebantur et ipsius oppidi munitione, ubi castra habuit constituta. Namque ut superius demonstravimus, loca excellentia tumulis contineri intervallo planitiei dividi;​85 id quod eo incidit tempore.

29 Planities inter utraque castra intercedebat circiter milia passuum V, ut auxilia Pompei duabus defenderentur rebus, oppido et excelsi​86 loci natura. Hinc derigens proxima planities aequabatur. Cuius decursum antecedebat rivus, qui ad eorum accessum summam efficiebat loci iniquitatem: nam palustri et voraginoso solo currens erat ad dextram. Itaque​87 Caesar cum aciem derectam vidisset, non habuit dubium quin media planitie in aequum ad dimicandum  p364 adversarii procederent. Hoc erat in omnium conspectu. Huc​88 accedebat ut locus illa planitie equitatum evocaret et diei solisque serenitate,​89 ut mirificum et optandum tempus prope ab dis immortalibus illud tributum esset ad proelium committendum. Nostri laetari, non nulli etiam timere, quod in eum locum res fortunaeque omnium deducerentur ut, quidquid post horam casus tribuisset, in dubio poneretur. Itaque nostri ad dimicandum procedunt, id quod adversarios existimabamus esse facturos; qui tamen a munitione oppidi longius non audebant procedere, immo se ibi prope murum adversarii​90 constituebant. Itaque nostri procedunt. Interdum aequitas loci adversarios efflagitabat ut tali condicione contenderent ad victoriam; neque tamen illi a sua consuetudine discedebant, ut aut ab excelso loco aut ab oppido discederent. Nostri pede presso propius rivum cum appropinquassent, adversarii patrocinari loco iniquo non desinunt.

30 Erat acies XIII aquilis constituta, quae lateribus equitatu tegebatur cum levi armatura milibus sex, praeterea auxiliares accedebant prope alterum tantum; nostra praesidia LXXX cohortibus, octo milibus equitum. Ita cum in extrema planitie iniquum in locum nostri appropinquassent, paratus hostis erat superior, ut transeundum superius iter  p366 vehementer esset periculosum. Quod cum a Caesare esset animadversum, ne quid temere culpa secus admitteretur, eum locum definire coepit. Quod cum hominum auribus esset obiectum, moleste et acerbe accipiebant se impediri quo minus proelium conficere possent. Haec mora adversarios alacriores efficiebat: Caesaris copias timore impediri ad committendum proelium. Ita se efferentes iniquo loco sui potestatem faciebant, ut magno tamen periculo accessus eorum haberetur. Hic decumani suum locum, cornum dextrum, tenebant, sinistrum III. et V., itemque cetera auxilia et equitatus.​91 Proelium clamore facto committitur.

31 Hic etsi virtute nostri antecedebant, adversarii loco superiore se defendebant acerrime, et vehemens fiebat ab utrisque clamor telorumque missu concursus, sic ut prope nostri diffiderent​92 victoriae. Congressus enim et clamor, quibus rebus maxime hostis conterretur, in collatu pari erat condicione. Ita ex utroque genere pugnae cum parem virtutem ad bellandum contulissent, pilorum missu​93 fixa cumulatur et concidit adversariorum multitudo. Dextrum ut demonstravimus decumanos cornum tenuisse; qui etsi erant pauci, tamen propter virtutem magno adversarios timore eorum opera adficiebant, quod a suo loco hostes vehementer premere coeperunt, ut ad  p368 subsidium, ne ab latere nostri occuparent, legio adversariorum traduci coepta sit a dextro.​94 Quae simul est mota, equitatus Caesaris sinistrum cornum premere coepit ita uti eximia virtute proelium facere possent,​95 locus in aciem ad subsidium veniendi non daretur. Ita cum clamor esset intermixtus gemitu gladiorumque crepitus auribus oblatus, inperitorum mentes timore praepediebat. Hic, ut ait Ennius, pes pede premitur, armis teruntur arma, adversariosque vehementissime pugnantes nostri agere coeperunt; quibus oppidum fuit subsidio. Ita ipsis Liberalibus fusi fugatique non superfuissent, nisi in eum locum confugissent ex quo erant egressi. In quo proelio ceciderunt milia hominum circiter XXX et si quid amplius, praeterea Labienus, Attius Varus, quibus occisis utrisque funus est factum, itemque equites Romani partim ex urbe partim ex provincia ad milia III. Nostri desiderati ad hominum mille partim equitum partim peditum; saucii ad D. Adversariorum aquilae sunt ablatae XIII et signa et fasces praeterea hos habuit . . .

 p370  32 . . . ex fuga hac qui oppidum Mundam sibi constituissent praesidium, nostrique cogebantur necessario eos circumvallare. Ex hostium armis scuta et pila pro vallo, pro caespite cadavera collocabantur, insuper abscisa in gladiorum mucrone capita hominum ordinata ad oppidum conversa universa, ut et ad hostium timorem virtutisque insignia proposita viderent et vallo circumcluderentur adversarii.​96 Ita Galli tragulis iaculisque oppidum ex hostium cadaveribus circumplexi​97 oppugnare coeperunt. Ex hoc proelio Valerius adulescens Cordubam cum paucis equitibus fugit; Sex. Pompeio, qui Cordubae fuisset, rem gestam refert. Cognito hoc negotio, quos equites secum habuit, quod pecuniae secum habuit eis distribuit et oppidanis dixit se de pace ad Caesarem proficisci et secunda vigilia ab oppido discessit. Cn. Pompeius cum equitibus paucis non nullisque peditibus ad navale praesidium parte altera Carteiam contendit, quod oppidum abest ab Corduba milia passuum CLXX. Quo cum ad octavum miliarium venisset, P. Caucilius,​98 qui castris antea Pompei praepositus esset, eius verbis nuntium mittit eum minus belle habere: ut mitterent lecticam qua in oppidum deferri posset. Lecticariis​99 missis Pompeius Carteiam defertur. Qui illarum partium fautores essent conveniunt in domum quo erat delatus — qui arbitrati sunt clanculum venisse —, ut  p372 ab eo quae vellet​100 de bello requirerent. Cum frequentia convenisset, de lectica Pompeius in eorum fidem confugit.

33 Caesar ex proelio Munda munitione circumdata Cordubam venit. Qui ex caede eo refugerunt, pontem occuparunt. Cum eo ventum esset, conviciari coeperunt: nos ex proelio paucos superesse; quo fugeremus? Ita pugnare coeperunt de ponte. Caesar flumen traiecit et castra posuit. Scapula, totius seditionis, familiae ac libertinorum caput, ex proelio Cordubam cum venisset, familiam et libertos convocavit, pyram sibi exstruxit, cenam adferri quam optimam imperavit, item optimis insternendum vestimentis; pecuniam et argentum in praesentia familiae donavit. Ipse de tempore cenare; resinam​101 et nardum identidem sibi infundit. Ita novissimo tempore servum iussit et libertum, qui fuisset eius concubinus, alterum se iugulare, alterum pyram incendere.

 p374  34 Oppidani autem, simul Caesar castra contra ad oppidum posuit, discordare coeperunt usque eo ut clamor in castra nostra perveniret rixae​102 inter Caesarianos et inter Pompeianos. Erant hic legiones duae​103 ex perfugis conscriptae, partim oppidanorum servi, qui erant a Sex. Pompeio manu missi; qui in Caesaris adventum discedere​104 coeperunt. Legio XIII. oppidum defendere coepit, nonani​105 cum iam depugnarent,​106 turres ex parte et murum occuparunt. Denuo legatos ad Caesarem mittunt, ut sibi legiones subsidio intromitteret. Hoc cum animadverterent homines fugitivi, oppidum incendere coeperunt. Qui superati a nostris sunt interfecti hominum milia XXII, praeter quam extra murum qui perierunt. Ita Caesar oppido potitur. Dum hic detinetur, ex proelio quos circummunitos superius demonstravimus, eruptionem fecerunt et bene multis interfectis in oppidum sunt redacti.

35 Caesar Hispalim cum contendisset, legati deprecatum venerunt. Ita cum ad oppidum esset ventum, Caninium cum praesidio legatum intromittit: ipse castra ad oppidum ponit. Erat bene magna manus​107  p376 intra Pompeianarum partium, quae praesidium receptum indignaretur clam quendam Philonem, illum qui Pompeianarum partium fuisset defensor acerrimus — is tota Lusitania notissimus erat —: hic clam praesidia Lusitaniam proficiscitur et Caecilium Nigrum, hominem​108 barbarum, ad Lennium convenit, qui bene magnam manum Lusitanorum haberet. Reversus Hispalim in​109 oppidum denuo noctu per murum recipitur: praesidium, vigiles iugulant, portas praecludunt, de integro pugnare coeperunt.

36 Dum haec geruntur, legati Carteienses renuntiaverunt quod Pompeium in potestatem haberent. Quod ante Caesari portas praeclusissent, illo beneficio suum maleficium existimabant se lucri facere. Lusitani Hispali pugnare nullo tempore desistebant. Quod Caesar cum animadverteret, si oppidum capere contenderet, timuit ne homines perditi incenderent et moenia delerent; ita consilio habito noctu patitur Lusitanos eruptionem facere; id quod consulto non existimabant fieri. Ita erumpendo navis, quae ad Baetim flumen fuissent, incendunt. Nostri dum incendio detinentur, illi profugiunt et ab equitibus conciduntur. Quo facto oppido reciperato Astam iter facere coepit; ex qua civitate legati ad deditionem venerunt. Mundenses, qui​110 ex proelio  p378 in oppidum confugerant, cum diutius circumsiderentur, bene multi deditionem faciunt et, cum essent in legionem distributi, coniurant inter sese, ut noctu signo dato qui in oppido fuissent eruptionem facerent, illi caedem in castris administrarent. Hac re cognita insequenti nocte vigilia tertia tessera data extra vallum omnes sunt concisi.

37 Carteienses, dum Caesar in itinere reliqua oppida oppugnat, propter Pompeium dissentire coeperunt. Pars erat quae legatos ad Caesarem miserat, pars erat quae Pompeianarum partium fautores essent. Seditione concitata portas​111 occupant; caedes fit magna; saucius Pompeius navis XX occupat longas et profugit. Didius, qui Gadibus classi praefuisset, simul​112 nuntius allatus est, confestim sequi coepit; Carteia pedites​113 et equitatus ad persequendum celeriter iter faciebant item confestim consequentes. Quarto die navigationis,​114 quod imparati a Carteia profecti sine aqua fuissent, ad terram applicant. Dum aquantur, Didius classe accurrit, navis incendit, non nullas capit.

 p380  38 Pompeius cum paucis profugit et locum quendam munitum natura occupat. Equites et cohortes qui ad persequendum missi essent speculatoribus antemissis certiores fiunt; diem et noctem iter faciunt. Pompeius umero et sinistro crure vehementer erat saucius. Huc accedebat ut etiam talum intorsisset; quae res maxime impediebat. Ita lectica ad turrem cum esset ablatus in ea ferebatur. Lusitanus, more militari ex eius praesidio speculator missus, cum Caesaris praesidio​115 fuisset conspectus, celeriter equitatu cohortibusque circumcluditur. Erat accessus loci difficilis. Nam idcirco​116 munitum locum natura ceperat sibi Pompeius, ut quamvis magna multitudine adducta​117 pauci homines ex superiore loco defendere possent. Subeunt in adventu nostri, depelluntur telis. Quibus cedentibus cupidius insequebantur adversarii et confestim tardabant ab accessu. Hoc saepius facto animum advertebatur nostro magno id fieri periculo. Opere circummunire instituunt;​118 pares​119 autem ex celeri festinatione circummunitiones iugo derigunt, ut  p382 aequo pede cum adversariis congredi possent. A quibus cum animum adversum esset, fuga sibi praesidium capiunt.

39 Pompeius, ut supra demonstravimus, saucius et intorto talo idcirco tardabatur ad fugiendum, itemque propter loci difficultatem neque equo neque vehiculo saluti suae praesidium parare poterat. Caedes a nostris undique administrabatur. Exclusus​120 munitione amissisque auxiliis ad convallem exesumque locum in speluncam Pompeius se occultare coepit, ut a nostris non facile inveniretur nisi captivorum indicio. Ita ibi interficitur. Cum Caesar Gadibus fuisset, Hispalim prid. Id. April. caput allatum et populo datum est in conspectum.

40 Interfecto Cn. Pompeio adulescente Didius, quem supra demonstravimus, illa adfectus laetitia proximo se recepit castello non nullasque navis ad reficiendum subduxit et quodvis essent bracchium ex utrisque partibus.​121 Lusitani qui ex pugna superfuerunt ad signum se receperunt et bene magna manu comparata ad Didium se reportant. Huic etsi non aberat diligentia ad navis tuendas, tamen non numquam ex castello propter eorum crebras excursiones eliciebatur,​122 et prope cotidianis pugnis insidias ponunt et tripertito signa distribuunt. Erant parati qui navis incenderent, incensisque qui subsidium repellerent:​123  p384 hi sic dispositi erant, ut a nullo conspici possent: reliqui in​124 conspectu omnium ad pugnam contendunt. Ita cum ex castello Didius ad propellendum processisset cum copiis, signum a Lusitanis tollitur, naves incenduntur, simulque qui ex castello ad pugnam processerant, eodem signo fugientis latrones dum persequuntur, a tergo insidiae clamore sublato circumveniunt. Didius magna cum virtute cum compluribus interficitur; non nulli ea pugna scaphas quae ad litus fuerant occupant, item complures nando ad navis quae in salo fuerunt se recipiunt, ancoris sublatis pelagus remis petere coeperunt; quae res eorum vitae fuit subsidio. Lusitani praeda potiuntur. Caesar Gadibus rursus ad Hispalim recurrit.

41 Fabius Maximus, quem ad Mundam praesidium oppugnandum reliquerat, operibus assiduis diurnis nocturnisque circumsedit: interclusi inter se decernere armis coeperunt, facta caede bene magna eruptionem faciunt.​125 Nostri ad oppidum reciperandum occasionem non praetermittunt et reliquos vivos capiunt, XIIII milia. Ursaonem proficiscuntur; quod oppidum magna munitione continebatur, sic ut  p386 ipse locus non solum opere sed etiam natura datus​126 ad oppugnandum hostem appareret. Huc accedebat ut aqua praeter quam in ipso oppido unam circumcirca nusquam reperiretur propius milia passuum VIII; quae res magno erat adiumento oppidanis. Tum praeterea accedebat ut aggerem, . . . materiesque, unde soliti sunt turris ac vineas facere​127 propius milia passuum VI non reperiebatur: ac Pompeius ut se ad oppidi​128 oppugnationem tutiorem efficeret, omnem materiem circum oppidum succisam intro congessit. Ita necessario diducebantur nostri, ut a Munda, quod proxime ceperant, materiem illo deportarent.

42 Dum haec ad Mundam geruntur et Ursaonem, Caesar, ad Hispalim cum Gadibus se recepisset, insequenti die contione advocata commemorat: initio quaesturae suae eam provinciam ex omnibus provinciis peculiarem sibi constituisse et quae potuisset eo tempore beneficia largitum esse; insequente praetura ampliato honore vectigalia quae Metellus inposuisset a senatu petisse et ea pecunia​129 provinciam liberasse simulque patrocinio suscepto multis legationibus ab se in senatum inductis simul  p388 publicis privatisque causis multorum inimicitiis susceptis defendisse; suo item in consulatu absentem quae potuisset commoda provinciae tribuisse: eorum omnium commodorum et immemores​130 et ingratos in se et in populum Romanum hoc bello et praeterito tempore cognosse. 'Vos iure gentium et civiumque Romanorum institutis cognitis more barbarorum populi Romani magistratibus sacrosanctis manus semel​131 et saepius attulistis et luce clara Cassium​132 in medio foro nefarie interficere voluistis. Vos ita pacem semper odistis ut nullo tempore legiones desitae sint populi Romani in hac provincia haberi. Apud vos beneficia pro maleficiis, maleficia pro beneficiis habentur. Ita neque in otio concordiam neque in bello virtutem ullo tempore retinere potuistis. Privatus ex fuga Cn. Pompeius adulescens a vobis receptus fascis imperiumque sibi arripuit, multis interfectis civibus auxilia contra populum Romanum comparavit, agros provinciamque vestro impulsu depopulavit. In quo vos victores exstabatis? An me deleto non animum advertebatis habere legiones populum Romanum, quae non solum vobis obsistere sed etiam caelum diruere possent? Quarum laudibus et virtute . . .

Adnotationes Editoris:

Images with borders lead to more information. The thicker the border, the more information. (Details here.)
ALTIVS:	de Bello Hispaniensi	Caesar	Roman Military History	Military History	Ostium
			Textus Aevi Classici	LacusCurtius
A page or image on this site is in the public domain ONLY if its URL has a total of one *asterisk. If the URL has two **asterisks, the item is copyright someone else, and used by permission or fair use. If the URL has none the item is © Bill Thayer. See my copyright page for details and contact information.