Brevis URL huic paginae:
bit.ly/MacrSat6


[ALT imaginis: Si imagines extingues, maior pars situs mei inutilis erit!]
ad litteras
mittendas
Bill Thayer
[Link to an English help page]
English

[ALT imaginis: Faire clic ici pour une page en français.]
Français

[ALT imaginis: Cliccare qui per una pagina di aiuto in Italiano.]
Italiano

[ALT imaginis: Clicca hic ad paginam adiutorii legendam (Anglice).]
Adjutorium

[Legamen ad paginam superiorem]
Sursum

[Legamen ad ostium situs mei]
Ostium
antecedens:

[ALT imaginis: legamen ad priorem partem]
Liber V
[imago inanis]
Textum quam diligentissime perscrutavi et recensui —
sed si quemlibet errorem invenies, mihi, obsecro, scribe.
insequens:

[ALT imaginis: legamen ad insequentem partem]
Liber VII
Pagina tota depicta, ite ad capita recte:
I II III IV V VI VII VIII IX

Macrobii
Saturnalia

Liber VI

 p496 

I.

1 Hic Praetextatus: Mirum, inquit, in modum digessit Eustathius quae de Graeca antiquitate carmini suo Virgilius inseruit. Sed meminimus viros inter omnes nostra aetate longe doctissimos, Furium Caecinamque Albinos, promisisse se prodituros quid idem Maro de antiquis Romanis scriptoribus traxerit: quod nunc ut fiat tempus ammonet. 2 Cumque omnibus idem placeret, tum Furius Albinus: Etsi vereor me, dum ostendere cupio quantum Virgilius noster ex antiquiorum lectione profecerit et quos ex  p497 omnibus flores vel quae in carminis sui decorem ex diversis ornamenta libaverit, occasionem reprehendendi vel inperitis vel malignis ministrem, exprobrantibus tanto viro alieni usurpationem, nec considerantibus hunc esse fructum legendi, aemulari ea quae in aliis probes et quae maxime inter aliorum dicta mireris in aliquem usum tuum oportuna derivatione convertere, quod et nostri tam inter se quam a Graecis et Graecorum excellentes inter se saepe fecerunt. 3 Et, ut de alienigenis taceam, possem pluribus edocere quantum se mutuo conpilarint bibliothecae veteris auctores: quod tamen oportune alias, si volentibus vobis erit, probabo. Unum nunc exemplum proferam, quod ad probanda quae adsero paene sufficiet. 4 Afranius enim togatarum scriptor in ea togata quae Compitalia inscribitur non inverecunde respondens arguentibus, quod plura sumpsisset a Menandro:

— Fateor, inquit, sumpsi, non ab illo modo,
Sed ut quisque habuit conveniret quod mihi
Quodque me non posse melius facere credidi,
Etiam a Latino.

5 Quod si haec societas et rerum communio poetis scriptoribusque omnibus inter se exercenda concessa est, quis fraudi Virgilio vortat, si ad excolendum se quaedam ab antiquioribus mutuatus sit? Cui etiam gratia hoc nomine est habenda, quod nonnulla ab illis  p498 in opus suum, quod aeterno mansurum est, transferendo fecit ne omnino memoria veterum deleretur: quos, sicut praesens sensus ostendit, non solum neglectui verum etiam risui habere iam coepimus. 6 Denique et iudicio transferendi et modo imitandi consecutus est ut quod apud illum legerimus alienum aut illius esse malimus aut melius hic quam ubi natum est sonare miremur. 7 Dicam itaque primum quos ab aliis traxit vel ex dimidio sui versus vel paene solidos: post hoc locos integros cum parva quadam immutatione translatos sensusve ita transcriptos, ut unde essent eluceret, immutatos alios, ut tamen origo eorum non ignoraretur: post haec quaedam de his quae ab Homero sumpta sunt ostendam non ipsum ab Homero tulisse, sed prius alios inde sumpsisse, et hunc ab illis, quos sine dubio legerat, transtulisse.

8 Vertitur interea caelum, et ruit oceano nox.
Ennius in libro sexto:

Vertitur interea caelum cum ingentibus signis

9 Axem humero torquet stellis ardentibus aptum.
Ennius in primo:

Qui caelum versat stellis fulgentibus aptum

et in tertio:

Caelum prospexit stellis fulgentibus aptum

et in decimo:

Hinc nox processit stellis ardentibus apta

10 Conciliumque vocat divum pater atque hominum rex.
Ennius in sexto:
Tum cum corde suo divum pater atque hominum rex
Effatur
.
 p499 

11 Est locus, Hesperiam Grai cognomine dicunt.
Ennius in primo:

Est locus, Hesperiam quam mortales perhibebant

12 Tuque o Thybri tuo genitor cum flumine sancto.
Ennius in primo:

Teque, pater Thyberine, tuo cum flumine sancto

13 Accipe, daque fidem: sunt nobis fortia bello
Pectora
.
Ennius in primo:

Accipe, daque fidem, foedusque feri bene firmum

14 Et lunam in nimbo nox intempesta tenebat.
Ennius in primo:

Cum superum lumen nox intempesta teneret

15 Tu tamen interea calido mihi sanguine poenas
persolves
.
Ennius in primo:
Non pol homo quisquam faciet inpune animatus
Hoc, nisi tu: nam mi calido das sanguine poenas
.

16 — Concurrunt undique telis
Indomiti agricolae
.
Ennius in tertio:
Postquam defessi sunt, stant, et spargere sese
Hastis: ansatis concurrunt undique telis
.

17 — Summa nituntur opum vi.
Ennius in quarto:

Romani scalis summa nituntur opum vi

et in sexto decimo:

Reges per regem statuasque sepulchraque quaerunt;
Aedificant nomen: summa nituntur opum vi
.
 p500 

18 Et mecum ingentes oras evolvite belli.
Ennius in sexto:

Quis potis ingentes oras evolvere belli?

19 Ne qua meis dictis esto mora: Iuppiter hac stat.
Ennius in septimo:

Non semper vestra evertit: nunc Iuppiter hac stat

20 Invadunt urbem somno vinoque sepultam.
Ennius in octavo:

Nunc hostes vino domiti somnoque sepulti

21 Tollitur in caelum clamor, cunctique Latini.
Ennius in septimo decimo:

Tollitur in caelum clamor exortus utrisque

22 Quadripedante putrem sonitu quatit ungula campum.
Ennius in sexto:

Explorant Numidae: totum quatit ungula terram

idem in octavo:

Consequitur, summo sonitu quatit ungula terram

idem in septimo decimo:

It eques, et plausu cava concutit ungula terram

23 Unus qui nobis cunctando restituit rem.
Ennius in duodecimo:

Unus homo nobis cunctando restituit rem

24 Conruit in vulnus: sonitum super arma dederunt.
Ennius in sexto decimo:

Concidit, et sonitum simul insuper arma dederunt

25 Et iam prima novo spargebat lumine terras.
Lucretius in secundo:  p501 

Cum primum aurora respergit lumine terras

26 Flammarum longos a tergo involvere tractus.
Lucretius in secundo:

Nonne vides longos flammarum ducere tractus?

27 — Ingeminant abruptis nubibus ignes.
Lucretius in secundo:

Nunc hinc, nunc illinc abruptis nubibus ignes

28 — Belli simulachra ciebat.
Lucretius in secundo:

Conponunt, conplent; belli simulachra cientur

29 — Simulachraque luce carentum.
Lucretius in quarto:
— Cum saepe figuras
Contuimur miras, simulachraque luce carentum
.

30 Asper acerba tuens retro redit.
Lucretius in quinto:

Asper acerba tuens inmani corpore serpens

31 Tithoni croceum linquens Aurora cubile.
Furius in primo annali:

Interea Oceani linquens Aurora cubile

32 Quod genus hoc hominum, quaeve hunc tam barbara morem?.
Furius in sexto:

Quod genus hoc hominum Saturno sancte create?

33 Rumoresque serit varios, ac talia fatur.
Furius in decimo:

Rumoresque serunt varios, et multa requirunt

34 Nomine quemque vocans, reficitque ad praelia pulsos.
Furius in undecimo:
Nomine quemque ciet: dictorum tempus adesse
Commemorat
,
deinde infra:
Confirmat dictis, simul atque exuscitat acris
Ad bellandum animos, reficitque ad praelia mentes
.
 p502 

35 Dicite, Pierides, non omnia possumus omnes.
Lucilius in quinto:

Maior erat natu: non omnia possumus omnes

36 Diversi circumspiciunt: hoc acrior idem.
Pacubius in Medea:

Diversi circumspicimus, horror percipit

37 Ergo iter inceptum peragunt rumore secundo.
Suevius in libro secundo:
— Redeunt, referunt petita rumore secundo.

38 Numquam hodie effugies, veniam quocumque vocaris.
Naevius in Equo Troiano:

Numquam hodie effugies, quin mea manu moriare

39 Vendidit hic auro patriam, dominumque potentem
Inposuit: fixit leges pretio atque refixit
.
Varius de Morte:
Vendidit hic Latium populis, agrosque Quiritum
Eripuit: fixit leges pretio atque refixit
.

40 Ut gemma bibat et Sarrano dormiat ostro.
Varius de Morte:

Incubet et Tyriis, atque ex solido bibat auro

41 Talia secla suis dixerunt currite fusis.
 p503 Catullus:

Currite ducenti subtegmine, currite fusi

42 Felix heu, nimium felix, si litora tantum
Numquam Dardaniae tetigissent nostra carinae
.
Catullus:
Iuppiter omnipotens, utinam non tempore primo
Gnosia Cecropiae tetigissent litora puppes
.

43 — Magna ossa lacertosque
Extulit
.
Lucilius in septimo decimo:
— Magna ossa lacertique
Adparent homini
.

44 — Placidam per membra quietem
Inrigat
.
Furius in primo:
— Mitemque rigat per pectora somnum.
et Lucretius in quarto:
Nunc quibus ille modis somnus per membra quietem
Inrigat
.

45 — Camposque liquentes.
Lucretius in sexto [simile de mari]:

Et liquidam molem, camposque natantes

46 — Et geminos, duo fulmina belli,
Scipiadas
.
Lucretius in tertio:

Scipiadas, belli fulmen, Carthaginis horror

47 — Et ora
Tristia tentantum sensu torquebit amaro
.
 p504 Lucretius in secundo:
— Foedo pertorquent ora sapore.

48 Morte obita quales fama est volitare figuras.
Lucretius in primo:
Cernere uti videamur eos, audireque coram,
Morte obita quorum tellus amplectitur ossa
.
Hinc est et illud Virgilii:

Et patris Anchisae gremio conplectitur ossa

49 — Ora modis adtollens pallida miris.
Lucretius in primo:

Sed quaedam simulachra modis pallentia miris

50 Tum gelidus toto manabat corpore sudor.
Ennius in sexto decimo:

Tunc timido manat ex omni corpore sudor

51 Labitur uncta vadis abies.
Ennius in quarto decimo:

Labitur uncta carina, volat super impetus undas

52 — Ac ferreus ingruit imber.
Ennius in octavo:

Hastati spargunt hastas, fit ferreus imber

53 — Apicem tamen incita summum
Hasta tulit
.
Ennius in sexto decimo:
— Tamen induvolans secum abstulit hasta
Insigne
.

54 Pulverulentus eques furit: omnes arma requirunt.
Ennius in sexto:

Balantum pecudes quatit: omnes arma requirunt

55 Nec visu facilis, nec dictu adfabilis ulli.
 p505 Accius in Philoctete:

Quem neque tueri contra nec adfari queas

56 Aut spoliis ego iam raptis laudabor opimis,
Aut leto insigni
.
Accius in Armorum iudicio:
— Nam tropaeum ferre me a forti viro
Pulchrum est: si autem vincar, vinci a tali nullum est probrum
.

57 — Nec, si miserum fortuna Sinonem
Finxit, vanum etiam mendacemque inproba finget
.
Accius in Telepho:
— Nam si a me regnum fortuna atque opes
Eripere quivit, at virtutem nequiit
.

58 Disce, puer, virtutem ex me verumque laborem.
Accius in Armorum iudicio:

Virtuti sis par, dispar fortunis patris

59 — Iamiam nec maxima Iuno,
Nec Saturnius haec oculis pater adspicit aequis
.
Accius in Antigona:
— Iamiam neque di regunt,
Neque profecto deum summus rex omnibus curat
.

60 Num capti potuere capi? num incensa cremavit
Troia viros?
Ennius in undecimo, cum de Pergamis loqueretur:  p506 
Quae neque Dardaniis campis potuere perire;
Nec, cum capta, capi nec, cum combusta, cremari
.

61 Multi praeterea, quos fama obscura recondit.
Ennius in Alexandro:

Multi alii adventant, paupertas quorum obscurat nomina

62 Audentes fortuna iuvat.
Ennius in septimo:

Fortibus est fortuna viris data

63 — Recoquunt patrios fornacibus enses;
Et curvae rigidum falces conflantur in ensem
.
Lucretius in quinto:
Inde minutatim processit ferreus ensis;
Versaque in obscenum species est falcis aenae
.

64 — Pocula sunt fontes liquidi atque exercita cursu
Flumina
.
Lucretius in quinto:

Ad sedare sitim fluvii fontesque vocabant

65 Quos rami fructus, quos ipsa volentia rura
Sponte tulere sua, carpit
.
Lucretius in quinto:
Quod sol atque imbres dederant, quod terra crearat
Sponte sua, satis id placabat pectora donum
.

II.

1 Post versus ab aliis vel ex integro vel ex parte translatos vel quaedam immutando verba tamquam fuco alio tinctos nunc locos locis conponere sedet animo, ut unde formati sint quasi de speculo cognoscas.  p507 

2 Nec sum animi dubius, verbis ea vincere magnum
Quam sit, et angustis hunc addere rebus honorem.
Sed me Parnasi deserta per ardua dulcis
Raptat amor: iuvat ire iugis qua nulla priorum
Castaliam molli devertitur orbita clivo
.
3 Lucretius in primo:
Nec me animi fallit, quam sint obscura, sed acri
Percussit thyrso laudis spes magna meum cor,
Et simul incussit suavem mi in pectus amorem
Musarum: quo nunc instinctus mente vigenti,
Avia Pieridum peragro loca nullius ante
Trita solo
.

4 Accipe et alterum locum Maronis illi unde traxerat conparandum, ut eundem colorem ac paene similem sonum loci utriusque repperias. Virgilius:

Si non ingentem foribus domus alta superbis
Mane salutantum totis vomit aedibus undam;
Nec varios inhiant pulchra testudine postes
.
et mox:
At secura quies, et nescia fallere vita,
Dives opum variarum: at latis otia fundis,
Speluncae vivique lacus: at frigida Tempe
Mugitusque boum mollesque sub arbore somni
Non absunt: ilic saltus ac lustra ferarum,
Et patiens operum exiguoque adsueta iuventus
.
5 Lucretius in libro secundo:
Si non aurea sunt iuvenum simulachra per aedes,
Lampadas igniferas manibus retinentia dextris,
Lumina nocturnis epulis ut subpeditentur,
Nec domus argento fulgens auroque renidens,
Nec citharam reboant laqueata aurataque templa:  p508 
Cum tamen inter se prostrati in gramine molli
Propter aquae rivum sub ramis arboris altae,
Non magnis opibus iucunde corpora curant:
Praesertim cum tempestas adridet et anni
Tempora conspergunt viridantes floribus herbas
.

6 Non umbrae altorum nemorum, non mollia possunt
Prata movere animum: non qui per saxa volutus
Purior electro campum petit amnis
.
Lucretius in secundo:
Nec tenerae salices atque herbae rore virentes
Fluminaque ulla queunt summis labentia ripis
Oblectare animum subitamque avertere curam
.

7 Ipsius vero pestilentiae, quae est in tertio Georgicorum, color totus et liniamenta paene omnia tracta sunt de descriptione pestilentiae quae est in sexto Lucretii. Nam Virgiliana incipit:

Hic quondam morbo caeli miseranda coorta est
Tempestas totoque auctumni incanduit aestu,
Et genus omne neci pecudum dedit, omne ferarum
.
Lucretii vero sic incipit:
Haec ratio quondam morborum et mortifer aestus
Finibus in Cecropis funestos reddidit agros,
Vastavitque vias, exhausit civibus urbem
.

8 Sed, quatenus totum locum utriusque ponere satis longum est, excerpam aliqua ex quibus similitudo geminae descriptionis adpareat.

Virgilius ait:

Tum vero ardentes oculi atque adtractus ab alto
Spiritus, interdum gemitu gravis, imaque longo  p509 
Ilia singultu tendunt: it naribus ater
Sanguis, et oppressas fauces premit aspera lingua
.
9 Lucretius ait:
Principio caput incensum fervore gerebant,
Et duplices oculos suffusa luce rubentes:
Sudabant etiam fauces intrinsecus artae
Sanguine, et ulceribus via saepta coibat:
Atque animi interpres manabat lingua cruore,
Debilitata malis, motu gravis, aspera tactu
.

10 Virgilius ait:

Haec ante exitium primis dant signa diebus

et quae darent signa supra retulit idem:

— Demissae aures, incertus ibidem
Sudor, et ille quidem morituris frigidus; aret
Pellis et adtactu tractanti dura resistit
.
11 Lucretius ait:
Multaque praeterea mortis tunc signa dabantur:
Perturbati animi, mens in maerore metuque,
Triste supercilium, furiosus vultus et acer,
Sollicitae porro plenaeque sonoribus aures,
Creber spiritus aut ingens raroque coortus,
Sudorisque madens per collum splendidus humor,
Tenuia sputa, minuta, croci contacta colore,
Salsoque per fauces raucas vix edita tussis
.

12 Virgilius ait:

Profuit inserto latices infundere cornu
Lenaeos: ea visa salus morientibus una.
Mox erat hoc ipsum exitio
.
Lucretius ait:
Nec ratio remedi communis certa dabatur.
Nam quod alis dederat vitalis aeris auras  p510 
Volvere in ore licere et caeli templa tueri,
Hoc aliis erat exitio letumque parabat
.

13 Virgilius ait:

Praeterea nec mutari iam pabula refert:
Quaesitaeque nocent artes, cessere magistri
.
Lucretius ait:
Nec requies erat ulla mali: defessa iacebant
Corpora, mussabat tacio medicina timore
.

14 Virgilius ait:

Ipsis est aer avibus non aequus, et illae
Praecipites alta vitam sub nube relinquunt
.
Lucretius ait:
Nec tamen omnino temere illis sedibus ulla
Conparebat avis: nec tristia secla ferarum
*Exuperant silvis: languebant pleraque morbo,
Et moriebantur
.

Nonne vobis videntur membra huius descriptionis ex uno fonte manasse? 15 Sed rursus locos alios conparemus:

— Gaudent perfusi sanguine fratrum,
Exilioque domos et dulcia limina mutant
.
Lucretius in tertio:
Sanguine civili rem conflant, divitiasque
Conduplicant avidi, caedem caede adcumulantes,
Crudeles gaudent in tristi funere fratris
.

16 Multa dies variusque labor mutabilis aevi
Retulit in melius: multos alterna revisens
Lusit et in solido rursus fortuna locavit
.
Ennius in octavo:
— Multa dies in bello conficit unus:
Et rursus multae fortunae forte recumbunt.
Haudquaquam quemquam semper fortuna secuta est
.
 p511 

17 O praestans animi iuvenis, quantum ipse feroci
Virtute exuperas, tanto me inpensius aequum est
Consulere atque omnes metuentem expendere causas
.
Accius in Antigona:
— Quanto magis te istiusmodi esse intellego,
Tanto, Antigona, magis me par est tibi consulere
[et] parcere.

18 O lux Dardaniae, spes o fidissima Teucrum,
et reliqua.
Ennius in Alexandro:
O lux Troiae, germane Hector, quid ita cum tuo lacerato
Corpore miser? aut qui te sic respectantibus tractavere
Nobis?

19 Frena Pelethronii Lapithae gyrosque dedere
Inpositi dorso atque equitem docuere sub armis
Insultare solo et gressus glomerare superbos
.
Varius de Morte:
Quem non ille sinit lentae moderator habenae
Qua velit ire sed angusto prius ore coercens
Insultare docet campis, fingitque morando
.

20 Talis amor Daphnin, qualis cum fessa iuvencum
Per nemora atque altos quaerendo bucula lucos
Propter aquae rivum viridi procumbit in ulva
Perdita, nec serae meminit decedere nocti
.
Varius de Morte:  p512 
Ceu canis umbrosam lustrans Gortynia vallem,
Si veteris potuit cervae conprendere lustra,
Saevit in absentem, et circum vestigia lustrans,
Aethera per nitidum tenues sectatur odores.
Non amnes illam medii, non ardua tardant;
Perdita nec serae meminit decedere nocti
.

21 — Nec te tua funera mater
Produxi pressive oculos aut vulnera lavi
.
Ennius in Cresphonte:
Neque terram inicere neque cruenta convestire corpora
Mihi licuit, neque miserae lavere lacrimae salsum sanguinem
.

22 Namque canebat uti magnum per inane coacta
Semina terrarumque animaeque marisque fuissent,
Et liquidi simul ignis, ut his exordia primis
Omnia et ipse tener mundi concreverit orbis:
Tum durare solum, et discludere Nerea ponto
Coeperit, et rerum paulatim sumere formas,
Iamque novum terrae stupeant lucescere solem
.

23 Lucretius in quinto, ubi de confusione orbis ante hunc statum loquitur:

His neque tum solis rota cerni lumine claro
Altivolans poterat, neque magni sidera mundi;
Nec mare nec caelum, nec denique terra nec aer,
Nec similis nostris rebus res ulla videri.
Sed nova tempestas quaedam molesque coorta.
Diffugere inde loci partes coepere, paresque
Cum paribus iungi res et discludere mundum,
Membraque dividere et magnas disponere partes
.
24 et infra:
Hoc est a terris magnum secernere caelum,  p513 
Et seorsum mare uti secreto humore pateret,
Seorsus item puri secretque aetheris ignes
.
et infra:

Omnia enim magis haec ex levibus atque rotundis

25 Cum fatalis equus saltu super ardua venit
Pergama, et armatum peditem gravis attulit alvo
.
Ennius in Alexandro:
Nam maximo saltu superabit gravidus armatis equus,
Qui suo partu ardua perdat Pergama
.

26 Tum pater omnipotens, rerum cui summa potestas,
Infit: eo dicente deum domus alta silescit,
Et tremefacta solo tellus, silet arduus aether.
Tum venti posuere, premit placida aequora pontus
.
Ennius in Scipione:
— Mundus caeli vastus constitit silentio,
Et Neptunus saevus undis asperis pausam dedit.
Sol equis iter repressit ungulis volantibus:
Constitere amnes perennes, arbores vento vacant
.

27 Itur in antiquam silvam, stabula alta ferarum.
Procumbunt piceae, sonat icta securibus ilex,
Fraxineaeque trabes, cuneis et fissile robur
Scinditur: advolvunt ingentes montibus ornos
.
Ennius in sexto:
Incedunt arbusta per alta, securibus caedunt,
Percellunt magnas quercus, exciditur ilex,
Fraxinus frangitur, atque abies consternitur alta:
Pinus proceras pervortunt: omne sonabat
Arbustum fremitu silvai frondosai
.
 p514 
28 Diversi magno ceu quondam turbine venti
Confligunt, zephyrusque notusque et laetus Eois
Eurus equis
.
Ennius in septimo decimo:
Concurrunt, veluti venti, cum spiritus austri
Imbricitor, aquiloque suo cum flamine contra,
Indu mari magno fluctus extollere certant
.

29 Nec tamen, haec cum sint hominumque boumque labores
Versando terram experti, nihil inprobus anser
.
Lucretius in quinto:
Sed tamen interdum magno quaesita labore,
Cum iam per terras frondent, atque omnia florent,
Aut nimiis torrens fervoribus aethereus sol,
Aut subiti perimunt imbres gelidaeque pruinae,
Flabraque ventorum violento turbine vexant
.

30 Sunt alii loci plurimorum versuum quos Maro in opus suum cum paucorum immutatione verborum a veteribus transtulit. Et quia longum est numerosos versus ex utroque transcribere, libros veteres notabo, ut qui volet illic legendo aequalitatem locorum conferendo miretur. 31 In principio Aeneidos tempestas describitur, et Venus apud Iovem quaeritur de periculis filii, et Iuppiter eam de futurorum prosperitate solatur. Hic locus totus sumptus a Naevio est ex primo libro belli Punici. Illic enim aeque Venus Troianis tempestate laborantibus cum Iove queritur, et secuntur verba Iovis filiam consolantis spe futurorum. 32 Item de Pandaro et Bitia aperientibus portas locus acceptus est ex libro quinto decimo Ennii, qui induxit Histros duos in obsidione erupisse porta et stragem de obsidente hoste fecisse. 33 Nec Tullio conpilando, dummodo undique ornamenta sibi conferret, abstinuit:

— O fama ingens, ingentior armis,  p515 
Vir Troiane
.

Nempe hoc ait, Aeneam famam suam factis fortibus supergressum, cum plerumque fama sit maior rebus. Sensus hic in Catone Ciceronis est his verbis: Contingebat in eo, quod plerisque contra solet, ut maiora omnia re quam fama viderentur: id quod non saepe evenit, ut expectatio cognitione, aures ab oculis vincerentur.

34 Item:

Proximus huic longo, sed proximus, intervallo

Cicero in Bruto: Duobus igitur summis, Crasso et Antonio, L. Philippus proximus accedebat, sed longo intervallo tamen proximus.

III.

1 Sunt quaedam apud Virgilium quae ab Homero creditur transtulisse: sed ea docebo a nostris auctoribus sumpta, qui priores haec ab Homero in carmina sua traxerant: quod quidem summus Homericae laudis cumulus est, quod, cum ita a plurimis adversus eum vigilatum sit, coactaeque omnium vires manum contra fecerint,

Ille velut pelagi rupes inmota resistit

2 Homerus de Aiacis forti pugna ait:

Αἴας δ’ οὐκέτ’ ἔμιμνε· βιάζετο γὰρ βελέεσσι·
δάμνα μιν Ζηνός τε νόος, καὶ Τρῶες ἀγαυοὶ,
βάλλοντες· δεινὴν δὲ περὶ κροτάφοισι φαεινὴ
πήληξ βαλλομένη καναχὴν ἔχε· βάλλετο δ’ αἰεὶ
κὰπ φάλαρ’ εὐποίηθε· ὁ δ’ ἀριστερὸν ὼμον ἔκαμνεν,
ἔμπεδον αἰὲν ἔχων σάκος αἰόλον· οὐδ’ ἐδύναντο  p516 
ἀμφ’ αὐτῷ πελεμίξαι, ἐρείδοντες βελέεσσιν·
αἰεὶ δ’ ἀργαλέω ἔχετ’ ἄσθματι· κὰδ δέ οἱ ἰδρὼς
πάντοθεν ἐκ μελέων ῥέεν ἄσπετος, οὐδέ πή εἶχεν
ἀμπνεῦσθαι, πάντή δὲ κακὸν κακῷ ἐστήρικτο
.

3 Hunc locum Ennius in quinto decimo ad pugnam C. Aelii tribuni his versibus transfert:

Undique conveniunt, velut imber, tela tribuno:
Configunt parmam, tinnit hastilibus umbo,
Aerato sonitu galeae: sed nec pote quisquam
Undique nitendo corpus discerpere ferro.
Semper abundantes hastas frangitque quatitque.
Totum sudor habet corpus, multumque laborat,
Nec respirandi fit copia: praepete ferro
Histri tela manu iacientes sollicitabant.

4 Hinc Virgilius eundem locum de incluso Turno gratia elegantiore conposuit:

Ergo nec clypeo iuvenis subsistere tantum,
Nec dextra valet, obiectis sic undique telis
Obruitur: strepit adsiduo cava tempora circum
Tinnitu galea et saxis solida aera fatiscunt:
Discussaeque iubae capiti, nec sufficit umbo  p517 
Ictibus: ingeminant hastis et Troes et ipse
Fulmineus Mnestheus: tum toto corpore sudor
Liquitur, et piceum (nec respirare potestas)
Fulmen agit, fessos quatit aeger anhelitus artus.

5 Homerus ait:

Ἀσπὶς ἄρ’ ἀσπίδ’ ἔρειδε, κόρυς κόρυν, ἀνέρα δ’ ἀνήρ.
Furius in quarto annali:

Pressatur pede pes, mucro mucrone, viro vir.

Hinc Virgilius ait:

— Haeret pede pes, densusque viro vir.

6 Homeri est:

Οὐδ’ εἴ μοι δέκα μὲν γλῶσσαι, δέκα δὲ στόματ’ εἶεν.
Hunc secutus Hostius poeta in libro secundo belli Histrici ait:
— Non si mihi linguae
Centum, atque ora sient totidem, vocesque liquatae
.
Hinc Virgilius ait:

Non mihi si linguae centum sint, oraque centum

7 Homerica descriptio est equi fugientis in haec verba:

Ὡς δ’ ὂτε τις στατὸς ἲππος, ἀκοστήσας ἐπὶ φάτνη,
δεσμὸν ἀποῤῥήξας θείή πεδίοιο κροαίνων,
εἰωθῶς λούεσθαι ἐϋῤῥεῖος ποταμοῖο,
κυδιόων· ὑψοῦ δὲ κάρη ἒχει, ἀμφὶ δὲ χαῖται
ὤμοις ἀΐσσονται· ὄ δ’ ἀγλαϊήφι πεποιθὼς
ῥίμφα ἐ γοῦνα φέρει μετά τ’ ἤθεα καὶ νομὸν ἲππων.
8 Ennius hinc traxit:
Et tum sicut equus qui de praesepibus fartus  p518 
Vincla suis magnis animis abrupit, et inde
Fert sese campi per caerula laetaqua prata
Celso pectore, saepe iubam quassat simul altam,
Spiritus ex anima calida spumas agit albas.
Virgilius:
Qualis ubi abruptis fugit praesepia vinclis etc.

9 Nemo ex hoc viles putet veteres poetas, quod versus eorum scabri nobis videntur. Ille enim stilus Enniani seculi auribus solus placebat: et diu laboravit aetas secuta, ut magis huic molliore filo adquiesceretur. Sed ulterius non moror Caecinam, quin et ipse prodat quae meminit Maronem ex antiquitate transtulisse.

IV.

1 Tum Caecina: In versibus vel in locis quantum sibi Maro ex antiquitate quaesiverit, Furius ut memor et veteris et novae auctorum copiae disseruit. Ego conabor ostendere hunc studiosissimum vatem et de singulis verbis veterum aptissime iudicasse, et inseruisse lecta operi suo verba, quae nobis nova videri facit incuria vetustatis: 2 ut ecce addita pro inimica et infesta quis non aestimet poetam arbitrio suo novum verbum sibi voluisse fabricari? Sed non ita nam quod ait:

— Nec Teucris addita Iuno
Usquam aberit
,
id est adfixa et per hoc infesta, hoc iam dixerat Lucilius in libro quarto decimo his versibus:
Si mihi non praetor siet additus atque agitet me:
Non male sic ille, ut dico, me extenderat unus.

3 Mane salutantum totis vomit aedibus undam.
Pulchre vomit undam, et antique, nam Ennius ait:  p519 
— Et Tiberis flumen vomit in mare salsum,
unde et nunc vomitoria in spectaculis dicimus, unde homines glomeratim ingredientes in sedilia se fundunt. 4 Agmen pro actu et ductu quodam ponere non inelegans est, ut:
— Leni fluit agmine Thybris.
Immo et antiquum est: Ennius enim in quinto ait:

Quod per amoenam urbem leni fluit agmine flumen

5 Quod ait:

— Crepitantibus urere flammis,
non novum usurpavit verbum, sed prior Lucretius in sexto posuit:
Nec res ulla magis quam Phoebi Delphica laurus
Terribili sonitu flamma crepitante crematur
.

6 — Tum ferreus hastis
Horret ager
.
Horret mire se habet. Sed et Ennius in quarto decimo:

Horrescit telis exercitus asper utrimque

et in Erechtheo:

Arma arrigunt: horrescunt tela

Et in Scipione:

Sparsis hastis longis campus splendet et horret

Sed et ante omnes Homerus:

Ἔφριξεν δὲ μάχη φθισίμβροτος ἐγχείησι.

7 — Splendet tremulo sub lumine pontus.
Tremulum lumen de imagine rei ipsius expressum est. Sed prior Ennius in Melanippe:  p520 

Lumine sic tremulo terra, et cava caerula candent

et Lucretius in sexto:

Praeterea solis radiis iactatur aquai
Humor, et in lucem tremulo rarescit ab aestu
.

8 — Hic candida populus antro
Imminet et lentae texunt umbracula vites
.

Sunt qui aestiment hoc verbum umbracula Virgilio auctore conpositum, cum Varro Rerum divinarum libro decimo dixerit: Nonnullis magistratibus in oppido id genus umbraculi concessum, et Cicero in quinto de legibus: Visne igitur (quoniam sol paululum a meridie iam devexus videtur, nequedum satis ab his novellis arboribus omnis hic locus opacatur) descendatur ad Lirim, eaque quae restant in illis alnorum umbraculis persequamur? Similiter in Bruto: Sed ut et Theophrasti doctissimi hominis umbraculis.

9 Transmittunt cursu campos, atque agmina cervi
Pulverulenta fuga glomerant
.
Quod ait speciose transmittunt pro transeunt, sic et Lucretius in secundo:
Et circumvolitant equites, mediosque repente
Transmittunt valido quatientes impete campos
.
Sed et *Paestanus Vibonensis sic ait: Pedibus equos transmisimus, quod est transivimus.  p521 

10 — Quam tota cohors imitata relictis
Ad terram defluxit equis
.
Sic Furius in primo:
Ille gravi subito devinctus vulnere habenas
Misit equi, lapsusque in humum defluxit et armis
Reddidit aeratis sonitum
.

11 Tum durare solum et discludere Nerea ponto
Coeperit
.

Ferit aures nostras hoc verbum discludere, ut novum, sed prior Lucretius in quinto:

Diffugere inde loci partes coepere, paresque
Cum paribus iungi res et discludere mundum
.

12 — Pastorem, Tityre, pingues  p522 
Pascere oportet oves, deductum dicere carmen
.
Deductum pro tenui et subtili eleganter positum est. Sic autem et Afranius in Virgine:
Verbis pauculis respondit, tristis, voce
Deducta, malleque se non quiesse dixit
.
Item apud Cornificium:
— Deducta mihi voce garrienti.

13 Sed haec ab illo fluxerunt quod Pomponius in Atellania quae Kalendae Martiae inscribitur ait:

Vocem deducas oportet, ut mulieris videantur

Verba. Iube modo adferatur munus: ego vocem reddam

Tenuem et tinnulam

et infra: Etiam nunc vocem deducam.

14 — Proiectaque saxa Pachyni
Radimus
.

Proiecta si secundum consuetudinem dicatur, intellegitur abiecta: si secundum veteres, proiecta porro iacta, ut alibi ait:

— Proiecto dum pede laevo
Aptat se pugnae
.

15 Sed et Sisenna in secundo dixit: Et Marsi propius succedunt: atque ita scutis proiectis tecti saxa certatim lenta manibus coniciunt  p523 in hostes, et in eodem: Vetus atque ingens erat arbor ilex, quae circum proiectis ramis maiorem partem loci summi tegebat, et Lucretius in tertio:

Quamlibet inmani proiectu corporis extet

16 Et tempestivam silvis evertere pinum.

Hoc verbum de pino tempestiva a Catone sumpsit, qui ait: Pineam nuceam cum effodies, luna decrescente eximito post meridiem, sine vento austro: tum vero erit tempestiva, cum semen suum maturum erit.

17 Inseruit operi suo et Graeca verba, sed non primus hoc ausus: auctorum enim veterum audacium secutus est.

18 Dependent lychni laquearibus aureis,
sicut Ennius in nono:
— Lychnorum lumina bis sex,
et Lucretius in quinto:
Quin etiam nocturna tibi terrestria quae sunt
Lumina, pendentes lychni
,
Lucretius in primo:
— Porro clinopodas lychnosque  p524 
Diximus σεμνῶς ante pedes lecti atque lucernas
.
19 Et quod dixit:
— Nec lucidus aethra
Siderea polus
,
Ennius prior dixerat in sexto decimo:
— Interea fax
Occidit, oceanumque rubra tractim obruit aethra
,
et *Ilius in Teuthrante:

Flammeam per aethram alte fervidam ferri facem

20 — Daedala Circe,
quia Lucretius dixerat:
— Daedala tellus.

21 — Reboant silvaeque et longus Olympus,
quia est apud Lucretium:

Nec cithara reboant laqueata aurataque tecta

22 Sed hac licentia largius usi sunt veteres, parcius Maro: quippe illi dixerunt et pausam et machaeram et asotiam et malacen et alia  p525 similia. 23 Nec non et Punicis Oscisque verbis usi sunt veteres; quorum imitatione Virgilius peregrina verba non respuit, ut in illo:

Silvestres uri adsidue

uri enim Gallica vox est, qua feri boves significantur,
— Camuris hirtae sub cornibus aures.

Camuris peregrinum verbum est, id est in se redeuntibus. Et forte nos quoque camaram hac ratione figuravimus.  p526 

V.

1 Multa quoque epitheta apud Virgilium sunt quae ab ipso ficta creduntur: sed et haec a veteribus tracta monstrabo. Sunt autem ex his alia simplicia, ut Gradivus Mulciber: alia conposita ut Arquitenens Vitisator. Sed prius de simplicibus dicam:

2 — Et distinctos Mulciber Afros.

Mulciber est Vulcanus, quod ignis sit et omnia mulceat ac domet. Accius in Philoctete:

— Heu Mulciber
Arma ignavo invicta fabricatus es manu
,
et Egnatius de rerum natura libro primo:
Denique Mulciber, et ipse ferens altissima caeli,
*Contingunt.

3 — Haedique petulci
Floribus insultent
.
 p527  Lucretius in secundo:
Praeterea teneri tremulis in vocibus haedi
Corniferas norunt matres agnique petulci
.
4 Illud audaciae maximae videri possit quod ait in Bucolicis:

Et liquidi simul ignis

pro puro vel lucio seu pro effuso et abundanti, nisi prior hoc epitheto Lucretius usus fuisset in sexto:

Hac etiam fit uti de causa mobilis ille
Devolet in terram liquidi calor aureus ignis
.

4 Tristis pro amaro translatio decens est, ut:

— Tristisque lupini.

Et ita Ennius in libro Sabinarum quarto:

Neque triste quaeritat sinapi,
Neque cepe maestum
.

6 Auritos lepores non Maro primus usurpat, sed Afranium sequitur qui in prologo ex persona Priapi ait:

— Nam quod vulgo praedicant
Aurito me parente natum, non ita est
.

 p528  7 Et, ut conposita subiungam, quod ait Virgilius:

Vidit turicremis cum dona inponeret aris

iam Lucretius in secundo dixerat:

Nam saepe ante deum vitulus delubra decora
Turicremas propter mactatus concidit aras
.

8 Quam pius Arquitenes.
Hoc epitheto usus est Naevius belli Punici libro secundo:
Deinde pollens sagittis inclytis arquitenes
Sanctusque Delphis prognatus Pythius Apollo
.
Idem alibi:
— cum tu arquitenes sagittis
Pollens dea
.
Sed et Hostius libro secundo belli Histrici:
Dia Minerva, simul autem invictus Apollo
Arquitenens Latonius
.

9 Silvicolae Fauni.
Naevius belli Punici libro primo:

Silvicolae homines bellique inertes

Accius in Bacchis:  p529 

— Silvicolae ignota invisentes loca.

10 Despiciens mare velivolum,
Livius in Helena:

Tu qui permensus ponti maria alta velivola

Ennius in quarto decimo:

Cum procul aspiciunt hostes accedere ventis
Navibus velivolis
.
Idem in Andromache:

Rapit ex alto naves velivolas

11 Vitisator curvam servans sub imagine falcem.
Accius in Bacchis:
— O Dionyse
Pater optime vitisator, Semela
*Genitus Euhia.

12 — Almaque curru
Noctivago Phoebe
.
Egnatius de rerum natura libro primo:
Roscida noctivagis astris labentibus Phoebe,
Pulsa loco cessit concedens lucibus altis
.

13 — Tu nubigenas, invicte, bimembres.
Cornificius in Glauco:  p530 
— Centauros foedare bimembres.

14 Caprigenumque pecus nullo custode per herbas.
Pacubius in Paulo:
*Quamvis caprigeno pecori grandior gressio 'st.
Accius in Philoctete:

Caprigenum trita ungulis

Idem in Minotauro:

— Taurigeno semine ortum fuisse an humano?

15 Decenter et his epithetis Virgilius usus est, pro sagitta volatile  p531 ferrum, et pro Romanis gentem togatam: quorum altero Suevius altero Laberius usus erat. Nam Suevius in libro quinto ait:

— Volucrumque volatile telum.
Ac Laberius in Ephebo:
Licentium ac libidinem ut tollam petis
Togatae stirpis
.
Idem infra:
Idcirco ope nostra dilatatum est dominium
Togatae gentis
.

VI.

1 Figuras vero quas traxit de vetustate, si volentibus vobis erit, cum repentina memoria suggesserit, enumerabo. Sed nunc dicat volo Servius quae in Virgilio notaverit ab ipso figurata, non a veteribus accepta, vel ausu poetico nove quidem sed decenter usurpata. Cotidie enim Romanae indoli enarrando eundem vatem necesse est habeat huius annotationis scientiam promptiorem. Placuit universis electio in reliqua suffecti: et adhortati sunt Servium, ut quae in se refusa sunt annotaret. 2 Ille sic incipit: Vates iste venerabilis varie modo verba modo sensus figurando multum Latinitati leporis adiecit. Qualia sunt haec:

Subposita de matre nothos furta creavit

ut ipsa creaverit quos creari fecit:  p532 

3 — Tepidaque recentem
Caede locum
,
dum locus recens caede nove dictus sit.

Et:

Haec ait, et socii cesserunt aequore iusso

pro eo quod iussi cesserunt.

Et:

— Caeso sparsurus sanguine flammas,
qui ex caesis videlicet profunditur.
4 Vota deum primo victor solvebat Eoo,
pro quae dis vota sunt.

Et me consortem nati concede sepulchro

Alius dixisset:

Et me consortem nato concede sepulchri

Et:

Illa viam celerans per mille coloribus arcum

id est per arcum mille colorum.

5 Et:

Hic alii spolia occisis derepta Latinis
Coniciunt igni
,
pro in ignem.

Et:

Corpore tela modo atque oculis vigilantibus exit

Tela exit pro vitat.

Et:

— Senior leto canentia lumina solvit,
pro vetustate senilia.
6 — Exesaeque arboris antro,
pro caverna.

Et:

— Frontem obscoenam rugis arat.
Arat non nimie sed pulchre dictum.

Ter secum aerato circumfert tegmine silvam

 p533 pro iaculis.

Et: Vir gregis pro capro.

7 Et illa quam pulchra sunt: aquae mons, telorum seges, ferreus imber, ut apud Homerum:

Λάϊνον ἒσσο χιτῶνα κακῶν ἒνεχ’ ὂσσα ἔοργας,
et:

Dona laboratae Cereris

et:

— Oculisque aut pectore noctem
Accipit
,
et:

Vocisque offensa resultat imago

et:

— Pacemque per aras
Exquirunt
.
et:
— Paulatim abolere Sychaeum
Incipit
.

8 Saepe etiam verba pro verbis pulchre ponit:

Oraque corticibus sumunt horrenda cavatis

ora pro personis,

et:

Discolor unde auri per ramos aura refulsit

Quid est enim aura auri, aut quemadmodum aura refulget? Sed tamen pulchre usurpavit.

Et:

— Simili frondescit virga metallo.

 p534  Quam bene usus est frondescit metallo?

9 Et:

— Nigri cum lacte veneni.
** nigro inponere nomen lactis?

Et:

Haud aliter iustae quibus est Mezentius irae

Odio esse aliquem usitatum: irae esse inventum Maronis est.

10 Item de duobus incipit dicere et in unum desinit:

Interea reges, ingenti mole Latinus
Quadriiugo vehitur curru
,
ut est apud Homerum:
Οἱ δὲ δύω σκόπελοι, ὁ μὲν οὐρανὸν εὐρὺν ἱκανει
ὀξείῃ κορυφῇ, νεφέλη δέ μιν ἀμφιβέβηκεν.
Et:
Protinus Orsilochum et Buten, duo maxima Teucrum
Corpora, sed Buten aversum cuspide fixit
, etc.

11 Iuturnam, fateor, misero succurrere fratri
Suasi
,
Cum solitum sit dici: Iuturnae suasi.

Et:

— Urbem quam statuo, vestra est.

Et:

Tu modo quos in spem statues submittere gentis,
Praecipuum iam inde a teneris inpende laborem
,
pro in eos inpende.

12 Facit pulcherrimas repetitiones:

Nam neque Parnassi vobis iuga, nam neque Pindi  p535 
Ulla moram fecere.
Quae vobis, quae digna, viri, pro talibus ausis?
Vidisti quo Turnus equo, quibus ibat in armis
.

13 Nec interpositiones eius otiosae sunt:

Si te nulla movet tantarum gloria rerum,
At ramum hunc (aperit ramum, qui forte latebat)
Agnoscis
.

Ut sceptrum hoc (dextra sceptrum nam forte gerebat)
Numquam fronde levi
.

14 Et illa mutatio elegantissima est, ut de quo loquebatur subito ad ipsum verba converteret:

Ut bello egregias idem disiecerit urbes,
Troiamque Oechaliamque et duros mille labores
Rege sub Eurystheo, fatis Iunonis iniquae,
15 Pertulerit: tu nubigenas, invicte, bimembres
, et reliqua.
Illa vero intermissio:

Quos ego: — sed motos praestat conponere fluctus

tracta est a Demosthene: Ἀλλ’ ἐμοὶ μέν· — οὐ βούλομαι δυσχερὲς οὐδὲν εἰπεῖν ἀρξόμενος τοῦ λόγου, οὗτος δ’ ἐκ περιουσίας ἐμοῦ κατηγορεῖ.

16 Haec vero quam poetica indignatio:

— Pro Iuppiter! ibit  p536 
Hic, ait
,
haec miseratio:

O patria, o rapti nequicquam ex hoste Penates!

et illa trepidatio:

Ferte citi ferrum, date tela, et scandite muros:
Hostis adest
,
et conquestio:
Mene igitur socium tantis adiungere rebus,
Nise, fugis?

17 Quid illa excogitatio novorum intellectum, ut,

— Mentitaque tela,
et:
— Ferrumque armare veneno,
et:
— Cultusque feros mollire colendo,
et:

Exuerint silvestrem animum

et:

— Virgineumque alte bibit acta cruorem,
ut apud Homerum de hasta:
— Λιλαιομένη χροὸς ὰσαι,
18 et:

Pomaque degenerant sucos oblita priores

et:

— Glacie cursus frenaret aquarum,
et:

Mixtaque ridenti colocasia fundit acantho

et:

— Est mollis flamma medullas
Interea, et tacitum vivit sub pectore vulnus
,
et:
— Duro sub robore vivit
Stuppa vomens tardum fumum
,
19 et:
— Saevitque canum latratus in auras,
et:

Caelataque amnem fundens pater Inachus urna

et:

Adfixae venis, animasque in vulnera ponunt

et quicquid de apibus dixit in virorum fortium similitudinem, ut  p537 adderet quoque mores et studia et populos et praelia, quid plura, ut et Quirites vocaret. 20 Dies me deficiet, si omnia persequi a Virgilio figurata velim: sed ex his quae dicta sunt omnia similia diligens lector annotabit.

VII.

1 Cum Servius ista dissereret, Praetextatus Avienum Eustathio insusurrantem videns: Quin age, inquit, Eustathi, verecundiam Avieni probi adolescentis iuva, et ipse publicato nobis quod inmurmurat. 2 Eustathius: Iamdudum, inquit, multa de Virgilio Servium gestit interrogare, quorum enarratio respicit officium litteratoris, et tempus indulgeri optat quo de obscuris ac dubiis sibi a doctiore fiat certior. 3 Et Praetextatus: Probo, inquit, mi Aviene, quod ea de quibus ambigis clam te esse non pateris. Unde exoratus sit a nobis doctissimus doctor, ut te secum negotium habere patiatur, qui in commune proficient quae desideras audire, ne tu modo ultra cesses aperire Servio viam de Virgilio disserendi. 4 Tunc Avienus, totus conversus in Servium: Dicas volo, inquit, doctorum maxime, quid sit quod, cum Virgilius anxie semper diligens fuerit in verbis pro causae merito vel atrocitate ponendis, incuriose et abiecte in his versibus verbum posuit:

Candida succinctam latrantibus inguina monstris
Dulichias vexasse rates
.

Vexasse enim verbum est levis ac parvi incommodi, nec tam  p538 atroci casui congruens, cum repente homines a belua inmanissima rapti laniatique sint. 5 Sed et aliud huiuscemodi deprehendi:

— Quis aut Eurysthea durum
Aut inlaudati nescit Busiridis aras?

Hoc enim verbum, inlaudati, non est idoneum ad exprimendam sceleratissimi hominis detestationem, qui, quod homines omnium gentium immolare solitus fuit, non laude indignus sed detestatione execrationeque totius generis humani dignus est. 6 Sed nec hoc verbum ex diligentia Virgiliana venire mihi videtur:

Per tunicam squalentem auro

Non enim convenit dicere auto squalentem, quoniam nitori splendorique auri contraria sit squaloris inluvies.

7 Et Servius: De verbo vexasse ita responderi posse arbitror. Vexasse grave verbum est, tractumque ab eo videtur quod est vehere, in quo inest iam vis quaedam alieni arbitrii, non enim sui potens est qui vehitur. Vexare autem, quod ex eo inclinatum est, vi atque motu procul dubio vastiore est. 8 Nam qui fertur et raptatur atque huc et illuc distrahitur, is vexari proprie dicitur: sicuti taxare pressius crebriusque est quam tangere, unde id procul dubio inclinatum est, et iactare multo fusius largiusque est quam iacere, unde id verbum traductum est, quassare etiam quam quatere gravius violentiusque est. 9 Non igitur, quia vulgo dici solet vexatum esse quem fumo aut vento aut pulvere, propterea debet vis vera atque natura verbi deperire, quae a veteribus, qui proprie atque signate locuti sunt, ita ut decuit conservata est. 10 M. Catonis verba sunt ex oratione quam de Achaeis scripsit: Cumque Hannibal terram Italiam laceraret atque vexaret. Vexatam Italiam dixit Cato ab Hannibale, quando nullum calamitatis aut  p539 saevitiae aut inmanitatis genus reperiri queat quod in eo tempore Italia non perpessa sit. 11 M. Tullius quarto in Verrem: Quae ab isto sic spoliata atque direpta est, ut non ab hoste aliquo, qui tamen in bello religionem et consuetudinis iura retineret, sed ut a barbaris praedonibus vexata esse videatur. 12 De inlaudato autem duo videntur responderi posse. Unum eiusmodi: Nemo quisquam tam efflictis est moribus quin faciat aut dicat nonnumquam aliquid quod laudari queat. Unde hic antiquissimus versus vice proverbii celebratus est:

Πολλάκι γὰρ καὶ μωρὸς ἀνὴρ μάλα καίριον εἲπεν.

13 Sed enim qui omni in re atque omni tempore laude omni vacat is inlaudatus est, isque omnium pessimus deterrimusque est: ac sicuti omnis culpae privatio inculpatum facit, inculpatus autem instar est absolutae virtutis, inlaudatus quoque igitur finis est extremae malitiae. 14 Itaque Homerus non virtutibus appellandis sed vitiis detrahendis laudare ampliter solet. Hoc enim est:

Τὼ δ’ οὐκ ἄκοντε πετέσθεν,
et item illud:
Ἔνθ’ οὐκ ἄν βρίζοντα ἴδοις Ἀγαμέμνονα δῖον,
Οὐδὲ καταπτώσσοντ’, οὐδ’ οὐκ ἐθέλοντα μάχεσθαι.

15 Epicurus quoque simili modo maximam voluptatem privationem detractionemque omnis doloris definivit his verbis: Ὂρος τοῦ μεγέθους τῶν ἡδονῶν παντὸς τοῦ ἀλγοῦντος ὑπεξαίρεσις. Eadem ratione idem Virgilius inamabilem dixit Stygiam paludem. Nam  p540 sicut inlaudatum κατὰ στέρησιν laudis, ita inamabilem per amoris στέρησιν detestatus est. 16 Altero modo inlaudatus ita defenditur: Laudare significat prisca lingua nominare appellareque: sic in actionibus civilibus auctor laudari dicitur, quod est nominari: inlaudatus ergo est quasi inlaudabilis, id est numquam nominandus, sicuti quondam a communi consilio Asiae decretum est uti nomen eius qui templum Dianae Ephesiae incenderat ne quis ullo in tempore nominaret. 17 Tertium restat ex his quae reprehensa sunt, quod tunicam squalentem auro dixit. Id autem significat copiam densitatemque auri in squamarum speciem intexti. Squalere enim dictum est ab squamarum crebritate asperitateque, quae in serpentum pisciumve coriis visuntur. 18 Quam rem et alii et hic idem poeta locis aliquot demonstrat:

— Quem pellis, inquit, aenis
In plumam squamis auro conserta tegebat
,
et alio loco:
Iamque adeo rutilum thoraca indutus aenis
Horrebat squamis
.
Accius in *Pelopidibus ita scribit:

Eiu serpentis squamae squalido auro et purpura praetextae

 p541  19 Quicquid igitur nimis inculcatum obsitumque aliqua re erat, ut incuteret visentibus facie nova horrorem, id squalere dicebatur. Sic in corporibus incultis squamosisque alta congeries sordium squalor appellatur: cuius significationis multo adsiduoque usu totum id verbum ita contaminatum est, ut iam squalor de re alia nulla quam de solis inquinamentis dici coeperit.

VIII.

1 Gratum mihi est, Avienus ait, correctum quod de optimis dictis male opinabar. Sed in hoc versu videtur mihi deesse aliquid:

Ipse Quirinali lituo parvaque sedebat
Succinctus trabea
.

Si enim nihil deesse concedimus, restat ut fit lituo et trabea succinctus: quod est absurdissimum, quippe cum lituus sit virga brevis in parte qua robustior est incurva, qua augures utuntur: nec video qualiter lituo possit succinctus videri. 2 Respondit Servius sic hoc dictum esse, ut pleraque dici per defectionem solent: veluti cum dicitur M. Cicero homo magna eloquentia et Roscius histrio summa venustate, non plenum hoc utrumque neque perfectum est, sed enim pro pleno ac perfecto auditur. 3 Ut Virgilius alio in loco:

Victorem Buten inmani corpore

id est corpus inmane habentem, et item alibi:

In medium geminos inmani pondere cestus
Proiecit
,
 p542 ac similiter:
— Domus sanie dapibusque cruentis.

4 Sic igitur id quoque dictum videri debet: Ipse Quirinali lituo, id est lituum Quirinalem tenens. Quod minime mirandum foret, si ita dictum fuisset: Picus Quirinali lituo erat, sicuti dicimus: statua grandi capite erat. Et est autem et erat et fuit plerumque absunt cum elegantia sine detrimento sententiae. 5 Sed quoniam facta litui mentio est, praetermittendum non est quod posse quaeri animadvertimus, utrum a tuba lituus auguralis appelletur an tuba a lituo augurum lituus dicta sit. Utrumque enim pari forma et pariter in capite incurvum est. 6 Sed si, ut quidam putant, tuba a sonitu lituus appellata est ex illo Homeri versu: Λίγξε βιὸς, necesse est ut virga auguralis a tubae similitudine lituus vocetur. Utitur autem vocabulo isto Virgilius et pro tuba, ut ibi:

Et lituo pugnas insignis obibat et hasta

7 Subiecit Avienus: Maturate fugam quid sit, parum mihi liquet. Contraria enim videtur mihi fuga maturitati: unde, quid de hoc verbo sentiendum sit, quaeso me doceas. 8 Et Servius: Nigidius, homo omnium bonarum artium disciplinis egregius: Mature, inquit, est quod neque citius neque serius, sed medium quiddam et temperatum est. Bene atque proprie Nigidius. Nam et in frugibus et in pomis matura dicuntur quae neque cruda et inmitia sunt neque caduca et nimium cocta, sed tempore suo temperate adulta. 9 Hanc interpretationem Nigidianam divus Augustus duobus verbis Graecis eleganter exprimebat. Nam et dicere in sermonibus et scribere in epistolis solitum ferunt: Σπεῦδε βραδέως, per quod monebat, ut ad rem agendam simul adhiberetur  p543 et industriae celeritas et tarditas diligentiae, ex quibus duobus contrariis fit maturitas. 10 Sic ergo et Virgilius inducit Neptunum discessum ventis imperantem ut et tam cito discedant tamquam fugiant, et tamen flandi mediocritatem in regressu teneant tamquam mature, id est temperate, abeuntes. Veretur enim ne in ipso discessu classi noceant, dum raptu nimio tamquam per fugam redeunt. 11 Idem Virgilius duo ista verba maturare et properare tamquam plane contraria scitissime separavit in his versibus:

Frigidus agricolas si quando continet imber,
Multa, forent quae mox caelo properanda sereno,
Maturare datur.

12 Bene et eleganter duo ista verba divisit. Namque in praeparatu rei rusticae per tempestates pluvias, quoniam ex necessitate otium est, maturari potest: per serenas vero, quoniam tempus instat, properari necesse est. 13 Sane cum significandum est coactius quid et festinantius factum, rectius hoc dicitur praemature factum quam mature: sicuti Afranius dixit in togata, cui Titulus nomen est:

 p544  Adpetis dominatum *petens praemature praecocem.

In quo versu animadvertendum est quod praecocem inquit, non praecoquem: est enim casus eius rectus non praecoquis sed praecox.

14 Hic Avienus rursus interrogat: cum Virgilius, inquit, Aenean suum tamquam omnia pium a contagione atrocis visus apud inferos vindicaverit, et magis eum fecerit audire reorum gemitus quam ipsa videre tormenta, in ipsos vero campos piorum licenter induxerit: cur hoc tamen versu ostendit illi partem locorum, quibus inpii cohibebantur:  p545 

Vestibulum ante ipsum primisque in faucibus Orci?

Qui enim vestibulum et fauces videt intra ipsam aedem iam sine dubitatione successit: aut si quid aliud de vestibuli vocabulo intellegendum est, scire desidero. 15 Ad haec Servius: Pleraque sunt vocabula, quibus vulgo utimur, neque tamen liquido advertimus quid ea ex vera proprietate significent: sicuti est vestibulum in sermonibus celebre atque obvium verbum, non omnibus tamen qui illo facile utuntur liquido expectatum. Putant enim vestibulum esse partem domus priorem, quam atrium vocant. 16 Sed *Caecilius Gallus, vir doctissimus, in libro de significatione verborum quae ad ius civile pertinent secundo vestibulum dicit esse non in ipsis aedibus neque aedium partem, sed locum ante ianuam domus vacuum, per quem de via aditus accessusque ad fores aedium sit. Ipsa enim ianua procul a via fiebat area intersita quae vacaret. 17 Quae porro huic vocabulo ratio sit, quaeri multum solet: sed quae scripta apud idoneos auctores legi proferre in medium non pigebit. 18 Ve particula, sicuti quaedam alia, tum intentionem significat tum minutionem. Nam vetus et vehemens, alterum ab aetatis magnitudine conpositum elisumque est, alterum a nimio impetu et vi mentis instructum. Vecors autem et vesanus privationem significat sanitatis aut cordis. 19 Diximus autem superius eos qui amplas domus antiquitus faciebant locum ante ianuam vacuum relinquere solitos, qui inter fores domus et viam medius  p546 esset. 20 In eo loco qui dominum eius domus salutatum venerant priusquam admitterentur consistebant: et neque in via stabant neque intra aedes erant. Ab illa ergo grandis loci consistione et quasi quadam stabulatione ab advenientibus priusquam intromitterentur in domum. 21 Alii consentientes vestibula eadem esse quae diximus in sensu tamen vocabuli dissentiunt: referunt enim non ad eos qui adveniunt, sed ad illos qui in domo commanent, quoniam illic numquam consistunt, sed solius transitus causa ad hunc locum veniunt exeundo sive redeundo. 22 Sive igitur secundum priores per augmentum sive per secundos per diminutionem intellegendum est, tamen vestibulum constat aream dici quae a via domum dividit. Fauces autem iter angustum est per quod ad vestibulum de via flectitur. 23 Ergo Aeneas cum videt fauces atque vestibulum domus inpiorum, non est intra domum, nec contactu aedium saevo execrabilique polluitur, sed de via videt loca inter viam et aedes locata.

IX.

1 Bidentes hostiae quid essent, inquit Avienus, interrogavi quendam de grammaticorum cohorte: et ille bidentes oves esse respondit, idcircoque lanigeras adiectum, ut oves planius demonstrarentur. 2 Esto, inquam, oves bidentes dicantur. Sed quae ratio huius in ovibus epitheti, scire, inquam, volo. Atque  p547 ille nihil cunctatus: Oves, inquit, bidentes dictae sunt, quod duos tantum dentes habeant. Ubi terrarum, quaeso te, inquam, duos solos per naturam dentes habere oves aliquando vidisti? Ostentum enim hoc est, et factis piaculis procurandum. 3 Tum ille permotus mihi et irritatus: Quaere, inquit, ea potius quae a grammatico quaerenda sunt: nam de ovium dentibus opiliones percontator. Facetias nebulonis hominis risi et reliqui: sed te percontor, quasi ipsius verborum naturae conscium. 4 Tum Servius: De numero dentium, quem ille opinatus est, reprehendendus a me non est, cum ipse iam riseris: verum procurandum mihi est, ne illud obrepat quod bidentes epitheton sit ovium, cum Pomponius, egregius Atellanarum poeta, in Gallis Transalpinis hoc scripserit:

Mars, tibi voveo facturum, si unquam rediero,
Bidente verre
.

5 Publius autem Nigidius in libro quem de extis conposuit bidentes appellari non oves solas sed omnes hostias bimas. Neque tamen dixit cur ita appellentur. 6 Sed in commentariis ad ius pontificium pertinentibus legi bidennes primo dictas, d littera ex superfluo, ut saepe adsolet, interiecta. Sic pro reire redire dicitur, et pro reamare redamare, et redarguere, non rearguere. Ad hiatum  p548 enim duarum vocalium procurandum interponi solet d littera. 7 Ergo bidennes primum dictae sunt quasi biennes, et longo usu loquendi corrupta est vox ex bidennibus in bidentes. Hyginus tamen, qui ius pontificium non ignoravit, in quinto librorum quos de Virgilio fecit bidentes appellari scripsit hostias quae per aetatem duos dentes altiores haberent, per quos ex minore in maiorem transcendisse constaret aetatem.

8 Iterum quaerit Avienus in his versibus:

Frena Pelethronii Lapithae gyrosque dedere
Inpositi dorso, atque equitem docuere sub armis
Insultare solo et gressus glomerare superbos
,

cur Virgilius equi officium equiti dederit? Nam insultare solo et glomerare gressus equi constat esse, non equitis. 9 Bene, inquit Servius: haec tibi quaestio nata est ex incuria veteris lectionis. Nam quia seculum nostrum ab Ennio et omni bibliotheca vetere descivit, multa ignoramus, quae non laterent, si veterum lectio nobis esset familiaris. Omnes enim antiqui scriptores ut hominem equo insidentem, ita et equum, cum portaret hominem, equitem vocaverunt, et equitare non hominem tantum sed equum quoque dixerunt. 10 Ennius libro Annalium septimo ait:

Denique vi magna quadrupes eques atque elephanti
Proiciunt esse
.

Numquid dubium est quin equitem in hoc loco ipsum equum dixerit, cum addidisset illi epitheton quadrupes? 11 Sic et equitare, quod verbum e vocabulo equitis inclinatum est, et homo utens equo et equus sub homine gradiens dicebatur. Lucilius namque, vir adprime linguae Latinae scius, equum equitare dicit hoc versu:  p549 

Nempe hunc currere equum nos atque equitare videmus

12 Ergo et apud Maronem, qui antiquae Latinitatis diligens fuit, ita intellegendum est:

— atque equitem docuere sub armis,
id est, docuerunt equum portantem hominem

Insultare solo et gressus glomerare superbos

13 Subiecit Avienus:

— Cum iam trabibus contextus acernis
Staret equus
.

Scire vellem in equi fabrica casune an ex industria hoc genus ligni nominaverit? Nam licet unum pro quolibet ligno ponere poeticae licentiae sit, solet tamen Virgilius temeritatem licentiae non amare, sed ratione certa vim rerum vel nominum eligere.

* * *
 p550 


[image ALT: Valid HTML 4.01.]

Pagina recensita: 1 Feb 06