Liber Primus

Velocem potius reditum mirabere, lector,

tam cito Romuleis posse carere bonis.

quid longum toto Romam venerantibus aevo?

nil umquam longum est quod sine fine placet,

5 o quantum​1 et quotiens possum numerare beatos

nasci felici qui meruere solo!

qui Romanorum procerum generosa propago

ingenitum cumulant urbis honore decus!

semina virtutum demissa et tradita caelo

10 non potuere aliis dignius esse locis.

Felices etiam qui proxima munera primis

sortiti Latias obtinuere domos!

religiosa patet peregrinae curia laudi,

nec putat externos quos decet esse suos;

15 ordinis imperio collegarumque fruuntur

et partem Genii quem venerantur habent:

 p766  quale per aetherios mundani verticis axes​2

concilium summi credimus esse dei.

at mea dilectis fortuna revellitur oris,

20 indigenamque suum Gallica rura vocant.

Illa quidem longis nimium deformia bellis,

sed quam grata minus, tam miseranda​3 magis.

securos levius crimen contemnere cives:

privatam repetunt publica damna fidem.

25 praesentes lacrimas tectis debemus avitis:

prodest admonitus saepe dolore labor.

nec fas ulterius longas nescire ruinas

quas mora suspensae multiplicavit opis:

iam tempus laceris post saeva incendia fundis

30 vel pastorales aedificare casas.

ipsi quin etiam fontes si mittere vocem

ipsaque si possent arbuta nostra loqui,

cessantem iustis poterant urgere querelis

et desideriis addere vela​4 meis.

35 iam iam laxatis carae complexibus urbis

vincimur et serum vix toleramus iter.

electum pelagus, quoniam terrena​5 viarum

plana madent fluviis, cautibus alta rigent.

postquam Tuscus ager postquamque Aurelius agger,

40 perpessus Geticas ense vel igne manus,

non silvas domibus, non flumina ponte coercet,

incerto satius credere vela mari.

 p768  crebra reliquendis infigimus oscula portis:

inviti superant limina sacra pedes.

45 oramus veniam lacrimis et laude litamus,

in quantum fletus currere verba sinit:

"exaudi, regina tui pulcherrima mundi,

inter sidereos Roma recepta polos,

exaudi, genetrix hominum genetrixque deorum,

50 non procul a caelo per tua templa sumus:

te canimus semperque, sinent dum fata, canemus:

sospes​6 nemo potest immemor esse tui.

obruerint citius scelerata oblivia solem,

quam tuus ex nostro corde recedat honos.

55 nam solis radiis aequalia munera tendis,

qua circumfusus fluctuat Oceanus.

volvitur ipse tibi, qui continet omnia, Phoebus

eque tuis ortos​7 in tua condit equos.

te non flammigeris Libye tardavit harenis,

60 non armata suo reppulit Ursa gelu:

quantum vitalis natura tetendit in axes,

tantum virtuti pervia terrae tuae.

fecisti patriam diversis gentibus unam:

profuit iniustis​8 te dominante capi.

65 dumque offers victis proprii consortia iuris,

urbem fecisti quod prius orbis erat.

"auctores generis Venerem Martemque fatemur,

Aeneadum matrem Romulidumque patrem:

 p770  mitigat armatas victrix clementia vires,

70 convenit in mores nomen​9 utrumque tuos:

hinc tibi certandi bona parcendique voluptas:

quos timuit superat, quos superavit amat.

inventrix oleae colitur vinique repertor

et qui primus humo pressit aratra puer;

75 aras Paeoniam meruit medicina per artem,

factus​10 et Alcides nobilitate deus:

tu quoque, legiferis mundum complexa triumphis,

foedere communi vivere cuncta facis.

te, dea, te celebrat Romanus ubique recessus

80 pacificoque gerit libera colla iugo.

omnia perpetuo quae servant sidera motu,​11

nullum viderunt pulchrius imperium.

quid simile Assyriis connectere contigit armis?

Medi finitimos condomuere​12 suos;

85 magni Parthorum reges Macetumque tyranni

mutua per varias iura dedere vices.

nec tibi nascenti plures animaeque manusque,

sed plus consilii iudiciique fuit.

iustis bellorum causis nec pace superba

90 nobilis ad summas gloria venit opes.

quod regnas minus est quam quod regnare mereris:

excedis factis grandia fata tuis.

 p772  percensere labor densis decora alta tropaeis

ut si quis stellas pernumerare velit;

95 confunduntque vagos delubra micantia visus:

ipsos crediderim sic​13 habitare deos.

quid loquar aerio pendentes fornice rivos,

qua vix imbriferas tolleret Iris aquas?

hos potius dicas crevisse in sidera montes;

100 tale giganteum Graecia laudat opus.

intercepta tuis conduntur flumina muris;

consumunt totos celsa lavacra lacus.

nec minus et propriis celebrantur roscida venis

totaque nativo moenia fonte sonant.

105 frigidus aestivas hinc temperat halitus auras

innocuamque levat purior unda sitim.

nempe tibi subitus calidarum gurges aquarum

rupit Tarpeias hoste premente vias.

si foret aeternus,​14 casum fortasse putarem:

110 auxilio fluxit, qui rediturus erat.

quid loquar inclusas inter​15 laquearia silvas,

vernula qua​16 vario carmine ludit​17 avis?

vere tuo numquam mulceri desinit annus;

deliciasque tuas victa tuetur hiemps.

115  p774  "erige crinales lauros seniumque sacrati

verticis in virides, Roma, refinge​18 comas.

aurea turrigero radient diademata cono,

perpetuosque ignes aureus umbo vomat!

abscondat tristem deleta iniuria casum:

120 contemptus solidet vulnera clausa dolor.

adversis solenne tuis sperare secunda:

exemplo caeli ditia damna subis.

astrorum flammae renovant occasibus ortus;

lunam finiri cernis, ut incipiat.

125 victoris Brenni non distulit Allia poenam;

Samnis servitio foedera saeva luit;

post multas Pyrrhum clades superata fugasti;

flevit successus Hannibal ipse suos:

quae mergi nequeunt, nisu maiore resurgunt

130 exsiliuntque imis altius acta vadis;

utque novas vires fax inclinata resumit,

clarior ex humili sorte superna petis.

porrige victuras Romana in saecula leges,

solaque fatales non vereare colos,

135 quamvis sedecies denis et mille peractis

annus praeterea iam tibi nonus eat.

quae restant nullis obnoxia tempora metis,​19

dum stabunt terrae, dum polus astra feret!

illud te reparat quod cetera regna resolvit:

140 ordo renascendi est crescere posse malis.

 p776  ergo age, sacrilegae tandem cadat hostia gentis:

submittant trepidi perfida colla Getae.

ditia pacatae dent vectigalia terrae:

impleat augustos barbara praeda sinus.

145 aeternum tibi Rhenus aret, tibi Nilus inundet,

altricemque suam fertilis orbis alat.

quin et fecundas tibi conferat Africa messes,

sole suo dives, sed magis imbre tuo.

interea et Latiis consurgant horrea sulcis,

150 pinguiaque Hesperio nectare prela fluant.

ipse triumphali redimitus arundine Thybris

Romuleis famulas usibus aptet aquas;

atque opulenta tibi placidis commercia ripis

devehat hinc ruris, subvehat inde maris.

155 pande, precor, gemino pacatum Castore pontum;

temperet aequoream dux Cytherea viam,

si non displicui, regerem cum iura Quirini,

si colui sanctos consuluique patres;

nam quod nulla meum strinxerunt crimina ferrum,

160 non sit praefecti gloria, sed populi.

sive datur patriis vitam componere terris,

sive oculis umquam restituere meis,

fortunatus agam votoque beatior omni,

semper digneris si meminisse mei."

165  p778  his dictis iter arripimus: comitantur amici:

dicere non possunt lumina sicca "vale."​20

iamque aliis Romam redeuntibus haeret eunti

Rufius, Albini gloria viva patris;

qui Volusi antiquo derivat stemmate nomen

170 et reges Rutulos teste Marone refert.

huius facundae commissa palatia linguae;

primaevus meruit principis ore loqui.

rexerat ante puer populos pro consule Poenos;

aequalis Tyriis terror amorque fuit.

175 sedula promisit summos instantia​21 fasces:

si fas est meritis fidere, consul erit.

invitum tristis tandem remeare coegi:

corpore divisos mens tamen una tenet.​22

tum demum ad naves gradior, qua fronte bicorni

180 dividuus Tiberis dexteriora secat.​23

laevus inaccessis fluvius vitatur harenis;

hospitis Aeneae gloria sola manet.

 p780  et iam nocturnis spatium laxaverat horis

Phoebus Chelarum pallidiore polo.

185 cunctamur temptare salum portuque sedemus,

nec piget oppositis otia ferre moris,

occidua infido dum saevit gurgite Plias

dumque procellosi temporis ira calet.​24

respectare iuvat vicinam saepius urbem

190 et montes visu deficiente sequi,

quaque duces oculi grata regione fruuntur,​25

dum se, quod cupiunt, cernere posse putant.

nec locus ille mihi cognoscitur indice fumo,

qui dominas arces et caput orbis habet

195 (quamquam signa levis fumi commendat Homerus,

dilecto quotiens surgit in astra solo);

sed caeli plaga candidior tractusque serenus

signat septenis culmina clara iugis.

illic perpetui soles atque ipse videtur

200 quem sibi Roma facit purior esse dies.

saepius attonitae resonant Circensibus aures;

nuntiat accensus plena theatra favor:

pulsato notae redduntur ab aethere voces,

vel quia perveniunt vel quia fingit amor.

205  p782  explorata​26 fides pelagi ter quinque diebus

dum melior lunae se daret​27 aura novae.

tum discessurus studiis urbique remitto

Palladium, generis spemque decusque mei.

facundus iuvenis Gallorum nuper ab arvis

210 missus Romani discere iura Fori.

ille meae secum dulcissima vincula curae,​28

filius affectu, stirpe propinquus, habet:

cuius Aremoricas pater Exuperantius oras

nunc postliminium pacis amare docet;

215 leges restituit libertatemque reducit

et servos famulis non sinit esse suis.

solvimus Aurorae dubio, quo tempore primum

agnosci patitur redditus arva color.

progredimur parvis per litora proxima cymbis,

220 quorum perfugio crebra pateret humus.

aestivos penetrent oneraria carbasa fluctus:

tutior autumnus mobilitate fugae.

Alsia praelegitur tellus, Pyrgique recedunt —

nunc villae grandes, oppida parva prius.

225 iam Caeretanos demonstrat navita fines:

aevo deposuit nomen Agylla vetus.

stringimus hinc effractum​29 et fluctu et tempore Castrum:

index semiruti porta vetusta loci.

 p784  praesidet, exigui formatus imagine saxi,

230 qui pastorali cornua fronte gerit:​30

multa licet priscum nomen deleverit aetas,

hoc Inui​31 castrum fama fuisse putat,

seu Pan Tyrrhenis mutavit Maenala silvis,

sive sinus patrios incola Faunus init;

235 dum renovat​32 largo​33 mortalia semina​34 fetu,

fingitur in venerem pronior esse deus.

ad Centumcellas forti defleximus Austro;

tranquilla puppes in statione sedent.

molibus aequoreum concluditur amphitheatrum,

240 angustosque aditus insula facta tegit;

attollit geminas turres bifidoque meatu

faucibus artatis pandit utrumque latus.

nec posuisse satis laxo navalia portu:

ne vaga vel tutas ventilet aura rates,

245 interior medias sinus invitatus in aedes

instabilem fixis aera nescit aquis;

qualis in Euboicis captiva natatibus unda

sustinet alterno bracchia lenta sinu.

nosse iuvat tauri dictas de nomine thermas;

250 nec mora difficilis​35 milibus ire tribus.

 p786  non illic gustu latices vitiantur amaro

lymphave fumifico sulphure tincta calet:

purus odor mollisque sapor dubitare lavantem​36

cogit qua melius parte petantur aquae.

255 credere si dignum famae, flagrantia taurus

investigato fonte lavacra dedit,

ut solet excussis pugnam praeludere glaebis,

stipite cum rigido cornua prona terit:

sive deus, faciem mentitus et ora iuvenci,

260 noluit ardentis dona latere soli;

qualis Agenorei rapturus gaudia furti​37

per freta virgineum sollicitavit onus.

ardua non solos deceant miracula Graios!​38

auctorem pecudem fons Heliconis habet:

265 elicitas​39 simili credamus origine lymphas,​40

Musarum ut​41 latices ungula fodit equi.

haec quoque Pieriis spiracula comparat antris

carmine Messallae nobilitatus ager;

intrantemque capit discedentemque moratur

270 postibus affixum dulce poema sacris.

hic est qui primo seriem de consule ducit,

usque ad Publicolas si redeamus avos;

 p788  hic et praefecti nutu praetoria rexit.

sed menti et linguae gloria maior inest.

275 hic docuit qualem poscat facundia sedem:

ut bonus esse velit, quisque disertus erit.

roscida puniceo fulsere​42 crepuscula caelo:

pandimus obliquo lintea flexa sinu.

paulisper litus fugimus Munione vadosum:

280 suspecto trepidant ostia parva salo.

inde Graviscarum fastigia rara videmus,

quas premit aestivae saepe paludis odor;

sed nemorosa viret densis vicinia lucis

pineaque extremis fluctuat umbra fretis.

285 cernimus antiquas nullo custode ruinas

et desolatae moenia foeda Cosae.

ridiculam cladis pudet inter seria causam

promere, sed risum dissimulare piget.

dicuntur cives quondam migrare coacti

290 muribus infestos deseruisse Lares!

credere maluerim Pygmaeae damna cohortis

et coniuratos in sua bella grues.

haud procul hinc petitur signatus ab Hercule portus;

vergentem sequitur mollior aura diem.

295  p790  inter castrorum vestigia sermo retexit

Sardoam Lepido praecipitante fugam;

litore namque Cosae cognatos depulit hostes

virtutem Catuli Roma secuta ducis.

ille tamen Lepidus peior civilibus armis

300 qui gessit sociis impia bella tribus,

qui libertatem Mutinensi Marte receptam

obruit auxiliis urbe pavente​43 novis.

insidias paci moliri tertius ausus

tristibus excepit congrua facta reis.

305 quartus, Caesareo dum vult irrepere regno,

incesti poenam solvit adulterii.

nunc quoque — sed melius de nostris fama queretur:

iudex posteritas semina dira notet.

nominibus certos credam decurrere mores?

310 moribus an potius nomina certa dari?

quicquid id est, mirus Latiis annalibus ordo,

quod Lepidum totiens reccidit ense malum.

necdum discussis​44 pelago permittimur​45 umbris;

natus vicino vertice ventus adest.

315  p792  tenditur in medias mons Argentarius undas

ancipitique iugo caerula curva premit;

transversos colles bis ternis​46 milibus artat;

circuitu ponti ter duodena patet:

qualis per geminos fluctus Ephyreius Isthmos

320 Ionias bimari litore findit aquas.

vix circumvehimur sparsae dispendia rupis,

nec sinuosa gravi cura​47 labore caret:

mutantur totiens vario spiramina flexu:

quae modo profuerant vela repente nocent.

325 eminus Igilii silvosa cacumina miror,

quam fraudare nefas laudis honore suae.

haec proprios nuper tutata est insula saltus,

sive loci ingenio seu domini genio,

gurgite cum modico victricibus obstitit armis

330 tamquam longinquo dissociata mari:

haec multos lacera suscepit ab urbe fugatos,

hic fessis posito certa timore salus.

plurima terreno populaverat aequora bello

contra naturam classe timendus eques:

335  p794  unum mira fides vario discrimine portum

tam prope Romanis, tam procul esse Getis.

tangimus Umbronem; non est ignobile flumen,

quod tuto trepidas excipit ore rates:

tam facilis pronis​48 semper patet alveus undis,

340 in pontum quotiens saeva procella ruit.

hic ego tranquillae volui succedere ripae;

sed nautas avidos longius ire sequor.

sic festinantem​49 ventusque diesque reliquit:

nec proferre pedem nec revocare licet.

345 litorea noctis requiem metamur harena:

dat vespertinos myrtea silva focos:

parvula subiectis facimus tentoria remis:

transversus subito culmine contus erat.

lux aderat: Tonsis progressi stare videmur,

350 sed cursum prorae terra relicta probat.

occurrit Chalybum memorabilis Ilva metallis,

qua nihil uberius Norica glaeba​50 tulit;

non Biturix largo potior strictura camino,

nec quae Sardonico caespite massa fluit.

355 plus confert populis ferri fecunda creatrix

quam Tartessiaci glarea fulva Tagi.

 p796  materies vitiis aurum letale​51 parandis:

auri caecus amor ducit in omne nefas:

aurea legitimas expugnant munera taedas,

360 virgineosque sinus aureus imber emit:

auro victa fides munitas decipit urbes:

auri flagitiis ambitus ipse furit.

at contra ferro squalentia rura coluntur;

ferro vivendi prima reperta via est:

365 saecula semideum, ferrati nescia Martis,

ferro crudeles sustinuere feras:

humanis manibus non sufficit usus inermis,

si non sint aliae ferrea tela manus.

his mecum pigri solabar taedia venti,

370 dum resonat variis vile celeuma modis.

lassatum​52 cohibet vicina Faleria cursum,

quamquam vix medium Phoebus haberet iter.

et tum forte hilares per compita rustica pagi​53

mulcebant sacris pectora fessa iocis:

375 illo quippe die tandem revocatus Osiris

excitat in fruges germina laeta novas.

egressi villam petimus lucoque vagamur:​54

stagna placent septo deliciosa vado.

 p798  ludere lascivos intra​55 vivaria pisces

380 gurgitis inclusi laxior unda sinit.

sed male pensavit requiem stationis amoenae

hospite conductor durior​56 Antiphate!

namque loci querulus curam Iudaeus agebat,

humanis animal dissociale cibis:

385 vexatos frutices, pulsatas imputat algas

damnaque libatae grandia clamat aquae.

reddimus obscaenae convicia debita genti

quae genitale caput propudiosa metit:

radix stultitiae, cui frigida sabbata cordi,

390 sed cor frigidius religione sua.

septima quaeque dies turpi damnata veterno,

tamquam lassati mollis imago dei.

cetera mendacis deliramenta catastae

nec puerum in somnis​57 credere posse reor.

395 atque utinam numquam Iudaea subacta​58 fuisset

Pompeii bellis imperiisque​59 Titi!

latius excisae pestis contagia serpunt,

victoresque suos natio victa premit.

adversus surgit Boreas; sed nos quoque remis

400 surgere certamus, dum tegit astra dies.

proxima securum reserat Populonia litus,

qua naturalem ducit in arva sinum.

 p800  non illic positas extollit in aethera moles

lumine nocturno conspicienda Pharos;

405 sed speculam validae rupis sortita vetustas,

qua fluctus domitos arduus urget apex,

castellum geminos hominum fundavit in usus,

praesidium terris indiciumque fretis.

agnosci nequeunt aevi monumenta prioris:

410 grandia consumpsit moenia tempus edax.

sola manent interceptis vestigia muris:

ruderibus latis tecta sepulta iacent.

non indignemur mortalia corpora solvi:

cernimus exemplis oppida posse mori.

415 laetior hic nostras crebrescit fama per aures:

consilium Romam paene redire fuit.

hic praefecturam sacrae cognoscimus urbis

delatam meritis, dulcis amice, tuis.

optarem verum complecti carmine nomen,

420 sed quosdam refugit regula dura pedes.

cognomen versu † veniet,​60 carissime Rufi;

illo te dudum pagina nostra canit.

festa dies pridemque meos dignata Penates

poste coronato vota secunda colat:

425  p802  exornent virides communia gaudia rami:

provecta est animae portio magna meae.

sic mihi, sic potius, placeat geminata potestas:

per quem malueram, rursus honore fruor.

currere curamus velis Aquilone reverso,

430 cum primum roseo fulsit Eous equo.

incipit obscuros ostendere Corsica montes,

nubiferumque caput concolor umbra levat:

sic dubitanda solet gracili vanescere cornu

defessisque oculis luna reperta latet.

435 haec ponti brevitas auxit mendacia famae:

armentale ferunt quippe natasse pecus,

tempore Cyrnaeas quo primum venit in oras

forte secuta vagum femina Corsa bovem.

processu pelagi iam se Capraria tollit;

440 squalet lucifugis insula plena viris.

ipsi se monachos Graio cognomine dicunt,

quod soli nullo vivere teste volunt.

munera Fortunae metuunt, dum damna verentur:

quisquam sponte miser, ne miser esse queat?

445 quaenam perversi rabies tam stulta cerebri,

dum mala formides, nec bona posse pati?

 p804  sive suas repetunt factorum​61 ergastula poenas,

tristia seu nigro viscera felle tument,

sic nimiae bilis morbum assignavit Homerus

450 Bellerophonteis sollicitudinibus:

nam iuveni offenso saevi post tela doloris

dicitur humanum displicuisse genus.

in Volaterranum, vero Vada nomine, tractum

ingressus dubii tramitis alta lego:

455 despectat prorae custos clavumque sequentem

dirigit​62 et puppim voce monente regit.

incertas gemina discriminat arbore fauces

defixasque offert limes​63 uterque sudes:

illis proceras mos est adnectere lauros

460 conspicuas ramis et fruticante coma,

ut praebente algam​64 densi symplegade limi

servet inoffensas semita clara notas.

illic me rapidus​65 consistere Corus adegit,

qualis silvarum frangere lustra solet.

465 vix tuti domibus saevos toleravimus imbres:

Albini patuit proxima villa mei.

 p806  namque meus, quem Roma meo subiunxit honori,

per quem iura meae continuata togae.

non exspectatos pensavit laudibus annos;

470 vitae flore puer, sed gravitate senex.

mutua germanos iunxit reverentia mores​66

et favor alternis crevit amicitiis.

praetulit ille meas, cum vincere posset, habenas;

at decessoris maior amore fuit.

475 subiectas villae vacat adspectare salinas;

namque hoc censetur nomine salsa palus,

qua mare terrenis declive canalibus intrat

multifidosque lacus parvula fossa rigat.

ast ubi flagrantes admovit Sirius ignes,

480 cum pallent herbae, cum sitit omnis ager,

tum cataractarum claustris excluditur aequor,

ut fixos latices torrida duret humus.

concipiunt acrem nativa coagula Phoebum

et gravis aestivo crusta calore coit;

485 haud aliter quam cum glacie riget horridus Hister

grandiaque adstricto flumine plaustra vehit.

rimetur solitus naturae​67 expendere causas

inque pari dispar fomite quaerat opus:

vincta fluenta gelu concepto​68 sole liquescunt,

490 et rursus liquidae sole gelantur aquae.

 p808  o, quam saepe malis generatur origo bonorum!

tempestas dulcem fecit amara moram;

Victorinus enim, nostrae pars​69 maxima mentis,​70

congressu explevit mutua vota suo.

495 errantem Tuscis considere compulit agris

et colere externos capta Tolosa Lares.

nec tantum duris nituit sapientia rebus:

pectore non alio prosperiora tulit.

conscius Oceanus virtutum, conscia Thule

500 et quaecumque ferox arva Britannus arat,

qua praefectorum vicibus frenata potestas

perpetuum magni faenus amoris habet.

extremum pars illa quidem discedit​71 in orbem,

sed tamquam media rector in urbe​72 fuit.

505 plus palmae est illos inter voluisse placere,

inter quos minor est displicuisse pudor.

illustris nuper sacrae Comes additus aulae

contempsit summos ruris amore gradus.

hunc ego complexus ventorum adversa fefelli,

510 dum videor patriae iam mihi parte frui.

lutea protulerat sudos Aurora iugales:

antemnas tendi litoris aura iubet.

 p810  inconcussa vehit tranquillus aplustria flatus,

mollia securo vela rudente tremunt.

515 adsurgit ponti medio circumflua Gorgon

inter Pisanum Cyrnaicumque latus.

aversor scopulos, damni monumenta recentis;

perditus​73 hic vivo funere civis erat.

noster enim nuper iuvenis maioribus amplis,

520 nec censu inferior coniugiove minor,

impulsus furiis homines terrasque reliquit

et turpem latebram credulus exsul adit.​74

infelix putat illuvie caelestia pasci

seque premit laesis saevior ipse deis.

525 num,​75 rogo, deterior Circaeis secta venenis?

tunc mutabuntur corpora, nunc animi.

inde Triturritam petimus: sic villa vocatur,

quae iacet​76 expulsis insula paene fretis.

namque manu iunctis procedit in aequora saxis,

530 quique domum posuit condidit ante solum.

contiguum stupui portum, quem fama frequentat

Pisarum emporio divitiisque maris.

mira loci facies: pelago pulsatur​77 aperto,

inque omnes ventos litora nuda patent;

535 non ullus tegitur per bracchia tuta recessus,

Aeolias possit qui prohibere minas;

 p812  sed procera suo praetexitur alga profundo

molliter offensae non nocitura rati,

et tamen insanas cedendo​78 interligat​79 undas

540 nec sinit ex alto grande volumen agi.

tempora navigii clarus reparaverat Eurus;

sed mihi Protadium visere cura fuit:

quem qui forte velit certis cognoscere signis,

virtutis specimen​80 corde videre putet:​81

545 nec magis efficiet similem pictura colore

quam quae de meritis mixta figura venit.

adspicienda procul certo prudentia vultu

formaque iustitiae suspicienda micat.

sit fortasse minus, si laudet Gallia civem:

550 testis Roma sui praesulis esse potest.

substituit patriis mediocres Umbria sedes:

virtus fortunam fecis utramque​82 parem.

mens invicta viri pro magis parva tuetur,

pro parvis animo magna fuere suo.

555 exiguus regum victores​83 caespes habebat,

et Cincinnatos iugera pauca dabant.

haec etiam nobis non inferiora feruntur

vomere Serrani Fabriciique foco.

 p814  puppibus ergo meis fida​84 in statione locatis

560 ipse vehor Pisas qua solet ire pedes.

praebet equos, offert etiam carpenta tribunus,

ex commilitio carus et ipse mihi,

officiis regerem cum regia tecta magister

armigerasque pii principis excubias.

565 Alpheae veterem contemplor originis urbem,

quam cingunt geminis Arnus et Ausur aquis;

conum pyramidis coeuntia flumina ducunt:

intratur modico frons patefacta solo;

sed proprium retinet communi in gurgite nomen,

570 et pontum solus scilicet Arnus adit.

ante diu quam Troiugenas fortuna Penates

Laurentinorum regibus insereret,

Elide​85 deductas suscepit Etruria Pisas,

nominis indicio testificata genus.

575 hic oblata mihi sancti genitoris imago,

Pisano proprio quam posuere foro.

laudibus amissi cogor lacrimare parentis:

fluxerunt madidis gaudia maesta genis.

namque pater quondam Tyrrhenis praefuit arvis,

580 fascibus et senis credita iura dedit.

 p816  narrabat, memini, multos emensus honores,

Tuscorum regimen plus placuisse sibi;

nam neque opum curam, quamvis sit magna, sacrarum

nec ius quaesturae grata fuisse magis;

585 ipsam, si fas est, postponere praefecturam

pronior in Tuscos non dubitat amor.

nec fallebatur, tam carus et ipse probatis:

aeternas grates mutua cura canit;

constantemque sibi pariter mitemque fuisse

590 insinuant natis qui meminere senes.

ipsum me gradibus non degenerasse parentis

gaudent, et duplici sedulitate fovent.

haec eadem, cum Flaminiae regionibus irem,

splendoris patrii saepe reperta fides:

595 famam Lachanii veneratur numinis instar

inter terrigenas Lydia tota suos.

grata bonis priscos retinet provinicia mores

dignaque rectores semper habere bonos,

qualis nunc Decius, Lucilli nobile pignus,

600 per Corythi populos arva beata regit.

nec mirum, magni si redditus indole nati

felix tam simili posteritate pater.

 p818  huius vulnificis satira ludente​86 Camenis

nec Turnus potior nec Iuvenalis erit.

605 restituit veterem censoria lima pudorem;

dumque malos carpit, praecipit esse bonos.

non olim sacri iustissimus arbiter auri

circumsistenses reppulit Harpyias? —

Harpyias, quarum discerpitur unguibus orbis,

610 quae pede glutineo quod tetigere trahunt,

quae luscum faciunt Argum, quae Lyncea caecum,

inter custodes​87 publica furta volant;​88

sed non Lucillum Briareia praeda fefellit,

totque simul manibus restitit una manus.

615 iamque Triturritam Pisaea ex urbe reversus

aptabam nitido pendula vela Noto,

cum subitis tectus nimbis insorduit aether;

sparserunt radios nubila rupta vagos.

substitimus. quis enim sub tempestate maligna

620 insanituris audeat ire fretis?

otia vicinis terimus navalia silvis,

sectandisque iuvat membra movere feris.

instrumenta parat venandi villicus hospes

atque olidum doctas nosse cubile canes.

625 funditur insidiis et rara fraude plagarum

terribilisque cadit fulmine dentis aper,

 p820  quem Meleagrei vereantur adire lacerti,

qui laxet nodos Amphitryonidae.

tum responsuros persultat bucina colles,

630 fitque reportando​89 carmine praeda levis.

interea madidis non desinit Africus alis

continuos picea nube negare dies.​90

iam matutinis Hyades occasibus udae:

iam latet hiberno conditus imbre Lepus,

635 exiguum radiis sed magnis fluctibus astrum,

quo madidam nullus navita linquit humum;

namque procelloso subiungitur Oarioniº

aestiferumque Canem roscida praeda fugit.

vidimus excitis pontum favescere harenis

640 atque eructato vertice rura tegi;

qualiter Oceanus mediis infunditur agris,

destituenda vago cum premit arva salo,

sive alio​91 refluus nostro colliditur orbe

sive corusca suis sidera pascit aquis.

 p822  Liber Secundus

Nondum longus erat nec multa volumina passus,

iure suo poterat longior esse liber:

taedia continuo timui incessura​92 labori,

sumere ne lector iuge paveret opus.

5 saepe cibis affert serus fastidia finis,

gratior est modicis haustibus unda siti:

intervalla viae fessis praestare videtur

qui notat inscriptus milia crebra lapis.

partimur trepidum per opuscula bina ruborem,

10 quem satius fuerat sustinuisse semel.

tandem nimbosa maris obsidione solutis

Pisano portu contigit alta sequi.

arridet placidum radiis crispantibus aequor,

et sulcata levi murmurat unda sono.

15 incipiunt Appennini devexa videri,

qua fremit aerio monte repulsa Thetis.

Italiam rerum dominam qui cingere visu

et totam pariter cernere mente velit,

inveniet quernae similem procedere frondi,

20 artatam laterum conveniente sinu.

 p824  milia per longum decies centena teruntur

a Ligurum terris ad freta Sicaniae;

in latum variis damnosa anfractibus intrat

Tyrrheni rabies Hadriacique sali.

25 qua tamen est iuncti maris angustissima tellus,

triginta et centum milia sola patet.

diversas medius mons obliquatur in undas,

qua fert atque refert Phoebus uterque diem:

urget Dalmaticos Eoo vertice fluctus

30 caerulaque occiduis frangit Etrusca iugis.

si factum certa mundum ratione fatemur

consiliumque dei machina tanta fuit,

excubiis Latiis praetexuit Appenninum

claustraque montanis vix adeunda viis.​93

35 invidiam timuit Natura parumque putavit

Arctois Alpes opposuisse minis,

sicut vallavit multis vitalia membris

nec semel inclusit quae pretiosa tulit:

iam tum multiplici meruit munimine cingi

40 sollicitosque habuit Roma futura deos.

quo magis est facinus diri Stilichonis acerbum,

proditor arcani quod​94 fuit imperii.

 p826  Romano generi dum nititur esse superstes,

crudelis summis miscuit ima furor;

45 dumque timet quicquid se fecerat ipse timeri,

immisit Latiae barbara tela neci:

visceribus nudis armatum condidit hostem,

illatae † cladis liberiore dolo.​95

ipsa satellitibus pellitis Roma patebat

50 et captiva prius quam caperetur erat.

nec tantum Geticis grassatus proditor armis:

ante Sibyllinae fata cremavit opis.

odimus Althaeam consumpti funere torris;

Nisaeum crinem flere putantur avis.

55 at Stilicho aeterni fatalia pignora regni

et plenas voluit praecipitare colos.

omnia Tartarei cessent tormenta Neronis;

consumat Stygias tristior umbra faces.

hic immortalem, mortalem perculit ille,

60 hic mundi matrem perculit, ille suam.

 p828  sed deverticulo fuimus fortasse loquaces:

carmine propositum​96 iam repetamus iter.

advehimur celeri candentia moenia lapsu:​a

nominis est auctor Sole corusca soror.

65 indigenis superat ridentia lilia saxis,

et levi radiat picta nitore silex.

dives marmoribus tellus, quae luce coloris

provocat intactas luxuriosa nives.