ad litteras mittendas Bill Thayer	English	Français	Italiano	Adiutorium	Altius	Ostium
Haec pagina telaris liber est operis Historiae Romanae C. Vellei Paterculi a Loeb Classical Library editi MCMXXIIII cuius textus in dominio publico est. Quem diligentissime perscrutavi et recensui — sed si quemlibet errorem invenies, mihi, obsecro, scribe. insequens: Liber II Capp. 1‑28

C. Vellei Paterculi Historiae Romanae

 p2  Liber Prior

1 Epeus​1 tempestate distractus a duce suo Nestore Metapontum condidit. Teucer, non receptus a patre Telamone ob segnitiam non vindicatae fratris iniuriae, Cyprum adpulsus cognominem patriae suae Salamina constituit. Pyrrhus, Achillis filius, Epirum occupavit, Phidippus Ephyram in Thesprotia. 2 At rex regum Agamemnon tempestate in Cretam insulam reiectus tres ibi urbes statuit, duas a patriae nomine, unam a victoriae memoria, Mycenas, Tegeam, Pergamum.

 p4  Idem mox scelere patruelis fratris Aegisthi, hereditarium exercentis in eum odium, et facinore uxoris oppressus occiditur. 3 Regni potitur Aegisthus per annos septem. Hunc Orestes matremque socia consiliorum omnium sorore Electra, virilis animi femina, obtruncat. Factum eius a diis comprobatum spatio vitae et felicitate imperii apparuit; quippe vixit annis nonaginta, regnavit septuaginta. Quin​2 se etiam a Pyrrho Achillis filio virtute vindicavit; nam quod pactae eius Menelai atque Helenae filiae Hermiones nuptias occupaverat, Delphis eum interfecit.

4 Per haec tempora Lydus et Tyrrhenus fratresº cum regnarent in Lydia, sterilitate frugum compulsi sortiti sunt, uter cum parte multitudinis patria decederet. Sors Tyrrhenum contigit. Pervectus in Italiam et loco et incolis et mari nobile ac perpetuum a se nomen dedit.

Post Orestis interitum filii eius Penthilus et Tisamenus regnavere triennio.

2 Tum fere anno octogesimo post Troiam captam, centesimo et vicesimo quam Hercules ad deos excesserat, Pelopis progenies, quae omni hoc tempore pulsis Heraclidis Peloponnesi imperium obtinuerat, ab Herculis progenie expellitur. Duces recuperandi  p6 imperii fuere Temenus, Cresphontes, Aristodemus, quorum abavus fuerat.

Eodem fere tempore Athenae sub regibus esse desierunt, quarum ultimus rex fuit Codrus, Melanthi filius, vir non praetereundus. Quippe cum Lacedaemonii gravi bello Atticos premerent respondissetque Pythius, quorum dux ab hoste esset occisus, eos futuros superiores, deposita veste regia pastoralem cultum induit, immixtusque castris hostium, de industria rixam ciens, imprudenter interemptus est. 2 Codrum cum morte aeterna gloria, Atheniensis secuta victoria est. Quis eum non miretur, qui iis artibus mortem quaesierit, quibus ab ignavis vita quaeri solet? Huius filius Medon primus archon Athenis fuit. Ab hoc posteri apud Atticos dicti Medontidae, sed hic insequentesque archontes usque ad Charopem, dum viverent, eum honorem usurpabant. Peloponnesii digredientes finibus Atticis Megara, mediam Corintho Athenisque urbem, condidere.

3 Ea tempestate et Tyria classis, plurimum pollens mari, in ultimo Hispaniae tractu, in extremo​3 nostri orbis termino, in insula circumfusa Oceano, perexiguo a continenti divisa freto, Gadis condidit. Ab iisdem post paucos annos in Africa Utica condita est.

Exclusi ab Heraclidis Orestis liberi iactatique cum  p8 variis casibus tum saevitia maris quinto decimo anno sedem cepere circa Lesbum insulam.

3 Tum Graecia maximis concussa est motibus. Achaei ex Laconica pulsi eas occupavere sedes, quas nunc obtinent; Pelasgi Athenas commigravere, acerque belli iuvenis nomine Thessalus, natione Thesprotius, cum magna civium manu eam regionem armis occupavit, quae nunc ab eius nomine Thessalia appellatur, ante Myrmidonum vocitata civitas.

2 Quo nomine mirari convenit eos, qui Iliaca componentes tempora de ea regione ut Thessalia commemorant. Quod cum alii faciant, tragici frequentissime faciunt, quibus minime id concedendum est; nihil enim ex persona poetae, sed omnia sub eorum, qui illo tempore vixerunt, disserunt.​4 Quod si quis a Thessalo Herculis filio eos appellatos Thessalos dicet, reddenda erit ei ratio, cur numquam ante hunc insequentem Thessalum ea gens id nominis usurpaverit.

3 Paulo ante Aletes, sextus ab Hercule, Hippotis filius, Corinthum, quae antea fuerat Ephyre, claustra Peloponnesi continentem, in Isthmo condidit. Neque est quod miremur ab Homero nominari Corinthum; nam ex persona poetae et hanc urbem et quasdam Ionum colonias iis nominibus appellat, quibus vocabantur aetate eius, multo post Ilium captum conditae.

 p10  4 Athenienses in Euboea Chalcida et​5 Eretriam colonis occupavere, Lacedaemonii in Asia Magnesiam. Nec multo post Chalcidenses orti, ut praediximus, Atticis Hippocle et Megasthene ducibus Cumas in Italia condiderunt. Huius classis cursumº esse directum alii columbae antecedentis volatu ferunt, alii nocturno aeris sono, qualis Cerealibus sacris cieri solet. 2 Pars horum civium magno​6 post intervallo Neapolim condidit. Utriusque urbis eximia semper in Romanos fides facit eas nobilitate atque amoenitate sua dignissimas. Sed illis diligentior ritus patrii mansit custodia, Cumanos Osca mutavit vicinia. Vires autem veteres earum urbium hodieque magnitudo ostentat moenium.

3 Subsequenti tempore magna vis Graecae iuventutis abundantia virium sedes quaeritans in Asiam se effudit. Nam et Iones duce Ione profecti Athenis nobilissimam partem regionis maritimae occupavere, quae hodieque appellatur Ionia, urbesque constituere Ephesum, Miletum, Colophona, Prienen, Lebedum, Myuntem, Erythram, Clazomenas, Phocaeam, multasque in Aegaeo atque Icario occupavere insulas, Samum, Chium, Andrum, Tenum, Parum, Delum aliasque ignobiles. 4 Et mox Aeolii eadem profecti Graecia longissimisque acti erroribus non minus  p12 inlustres obtinuerunt locos clarasque urbes condiderunt, Smyrnam, Cymen, Larissam, Myrinam Mytilenenque et alias urbes, quae sunt in Lesbo insula.

5 Clarissimum deinde Homeri inluxit ingenium, sine exemplo maximum, qui magnitudine operis et fulgore carminum solus appellari poeta meruit; 2 in quo hoc maximum est, quod neque ante illum, quem ipse​7 imitaretur, neque post illum, qui eum imitari posset, inventus est. Neque quemquam alium, cuius operis primus auctor fuerit, in eo perfectissimum praeter Homerum et Archilochum reperiemus. 3 Hic longius a temporibus belli, quod composuit, Troici, quam quidam rentur, abfuit; nam ferme ante annos nongentos quinquaginta floruit, intra mille natus est. Quo nomine non est mirandum, quod saepe illud usurpat οἶοι νῦν βροτοί εἰσιν;​8 hoc enim ut hominum, ita saeculorum notatur differentia. Quem si quis caecum genitum putat, omnibus sensibus orbus est.

6 Insequenti tempore imperium Asiaticum ab Assyriis, qui id obtinuerant annis mille septuaginta, translatum est ad Medos, abhinc annos ferme octingentos septuaginta.​9 2 Quippe Sardanapalum eorum regem mollitiis fluentem et nimium felicem malo suo, tertio et tricensimo​10 loco ab Nino et Semiramide,  p14 qui Babylona condiderant, natum, ita ut semper successor regni paterni foret filius, Arbaces Medus imperio vitaque privavit.

3 Ea aetate clarissimus Grai nominis Lycurgus Lacedaemonius, vir generis regii, fuit severissimarum iustissimarumque legum auctor et disciplinae convenientissimae viris,11 cuius quam diu Sparta diligens fuit, excelsissime floruit.

4 Hoc tractu temporum ante annos quinque et sexaginta quam urbs Romana conderetur, ab Elissa Tyria, quam quidam Dido autumant, Carthago conditur. 5 Circa quod tempus Caranus, vir generis regii, undecimus​12 ab Hercule, profectus Argis regnum Macedoniae occupavit; a quo Magnus Alexander cum fuerit septimus decimus, iure materni generis Achille auctore, paterni Hercule gloriatus est. 6 Aemilius Sura de annis populi Romani: Assyrii principes omnium gentium rerum potiti sunt, deinde Medi, postea Persae, deinde Macedones; exinde duobus regibus Philippo et Antiocho, qui a Macedonibus oriundi erant, haud multo post Carthaginem subactam devictis summa imperii ad populum Romanum pervenit. Inter hoc tempus et initium regis Nini Assyriorum, qui princeps rerum potitus est,​13 intersunt anni MDCCCCXCV.​14

7 Huius temporis aequalis Hesiodus fuit, circa  p16 centum et viginti annos distinctus ab Homeri aetate, vir perelegantis ingenii et mollissima dulcedine carminum memorabilis, otii quietisque cupidissimus, ut tempore tanto viro, ita operis auctoritate proximus. Qui vitavit, ne in id quod Homerus incideret, patriamque et parentes testatus est, sed patriam, quia multatus ab ea erat, contumeliosissime.

2 Dum in externis moror, incidi in rem domesticam maximique​15 erroris et multum discrepantem auctorum opinionibus: nam quidam huius temporis tractu aiunt a Tuscis Capuam Nolamque conditam ante annos fere octingentos et triginta. 3 Quibus equidem adsenserim: sed M. Cato quantum differt! Qui dicat Capuam ab eisdem Tuscis conditam ac subinde Nolam; stetisse autem Capuam, antequam a Romanis caperetur, annis circiter ducentis et sexaginta. 4 Quod si ita est, cum sint a Capua capta anni ducenti et quadraginta, ut condita est, anni sunt fere quingenti. Ego, pace diligentiae Catonis dixerim, vix crediderim tam mature tantam urbem crevisse, floruisse, concidisse, resurrexisse.

8 Clarissimum deinde omnium ludicrum certamen et ad excitandam corporis animique virtutem efficacissimum Olympiorum initium habuit, auctorem Iphitum Elium. Is eos ludos mercatumque instituit  p18 ante annos, quam tu, M. Vinici, consulatum inires, DCCCXXIII. 2 Hoc sacrum eodem loco instituisse fertur abhinc annos ferme mille ducentos quinquaginta Atreus, cum Pelopi patri funebres ludos faceret, quo quidem in ludicro omnisque​16 generis certaminum Hercules victor extitit.

3 Tum Athenis perpetui archontes esse desierunt, cum fuisset ultimus Alcmaeon, coeperuntque in denos annos creari. Quae consuetudo in annos septuaginta mansit ac deinde annuis commissa est magistratibus res publica. Ex iis, qui denis annis praefuerunt, primus fuit Charops, ultimus Eryxias, ex annuis primus Creon.

4 Sexta olympiade post duo et viginti annos quam prima constituta fuerat, Romulus, Martis filius, ultus iniurias avi Romam urbem Parilibus in Palatio condidit. A quo tempore ad vos consules anni sunt septingenti octoginta unus;​17 id actum post Troiam captam annis quadringentis triginta septem. 5 Id gessit Romulus adiutus legionibus Latini​18 avi sui; libenter enim his, qui ita prodiderunt, accesserim, cum aliter firmare urbem novam tam vicinis Veientibus aliisque Etruscis ac Sabinis cum imbelli et  p20 pastorali manu vix potuerit, quamquam eam​19 asylo facto inter duos lucos auxit. 6 Hic centum homines electos appellatosque patres instar habuit consilii publici. Hanc originem nomen patriciorum habet. Raptus virginum Sabinarum * * *​20

Nec minus clarus ea tempestate fuit Miltiadis filius Cimon.

9 * * *​21 quam timuerat hostis, expetit. Nam biennio adeo varia fortuna cum consulibus conflixerat, ut plerumque superior fuerit​22 magnamque partem Graeciae in societatem suam perduceret. 2 Quin Rhodii quoque, fidelissimi antea Romanis, tum dubia fide speculati fortunam proniores regis partibus fuisse visi sunt; et rex Eumenes in eo bello medius fuit animo, neque fratris initiis neque suae respondit consuetudini. 3 Tum senatus populusque Romanus L. Aemilium Paulum, qui et praetor et consul triumphaverat, virum in tantum laudandum, in quantum intellegi virtus potest, consulem creavit,​23  p22 filium eius Pauli, qui ad Cannas quam tergiversanter perniciosam rei publicae pugnam inierat, tam fortiter in ea mortem obierat. 4 Is Persam ingenti proelio apud urbem nomine Pydnam in Macedonia fusum fugatumque castris exuit deletisque eius copiis destitutum omni spe coëgit e Macedonia profugere, quam ille linquens in insulam Samothraciam perfugit​24 templique se religioni supplicem credidit. Ad eum Cn. Octavius praetor, qui classi praeerat, pervenit et ratione magis quam vi persuasit, ut se Romanorum fidei committeret. 5 Ita Paulus maximum nobilissimumque regem in triumpho duxit.

Quo anno et Octavii praetoris navalis et Anicii regem Illyriorum Gentium ante currum agentis​25 triumphi fuere celebres. 6 Quam sit adsidua eminentis fortunae comes invidia altissimisque adhaereat, etiam hoc colligi potest, quod cum Anicii Octaviique triumphum nemo interpellaret, fuere, qui Pauli impedire obniterentur. Cuius tantum priores excessit vel magnitudine regis Persei vel specie simulacrorum vel modo pecuniae, ut bis miliens centiens sestertium aerario intulerit is, et​26 omnium ante actorum comparationem amplitudine vicerit.

 p24  10 Per idem tempus, cum Antiochus Epiphanes, qui Athenis Olympieum inchoavit, tum rex​27 Syriae, Ptolemaeum puerum Alexandriae obsideret, missus est ad eum legatus M. Popilius Laenas, qui iuberet incepto desistere. 2 Mandataque exposuit et​28 regem deliberaturum se dicentem circumscripsit virgula iussitque prius responsum reddere, quam egrederetur finito harenae circulo. Sic cogitationem​29 regiam Romana disiecit constantia oboeditumque imperio.

3 Lucio autem Paulo Macedonicae​30 victoriae compoti quattuor filii fuere; ex iis duos natu maiores, unum P. Scipioni P. Africani filio, nihil ex paterna maiestate praeter speciem nominis vigoremque eloquentiae retinenti, in adoptionem dederat, alterum Fabio Maximo. Duos minores natu praetextatos, quo tempore victoriam adeptus est, habuit. 4 Is cum in contione extra urbem more maiorum ante triumphi diem ordinem actorum suorum commemoraret, deos immortalis precatus est, ut, si quis eorum invideret operibus ac fortunae suae, in ipsum potius saevirent​31 quam in rem publicam. 5 Quae vox veluti oraculo emissa magna parte eum spoliavit sanguinis sui; nam alterum ex suis, quos in familia retinuerat, liberis ante paucos triumphi, alterum post pauciores amisit dies.

6 Aspera circa haec tempora censura Fulvii Flacci et Postumii Albini fuit: quippe Fulvii censoris frater,  p26 et quidem consors, Cn. Fulvius senatu motus est ab iis censoribus.

11 Post victum captumque Persen, qui quadriennio post in libera custodia Albae decessit, Pseudophilippus a mendacio simulatae originis appellatus, qui se Philippum regiaeque stirpis ferebat, cum esset ultimae, armis occupata Macedonia, adsumptis​32 regni insignibus brevi temeritatis poenas dedit; 2 quippe Q. Metellus praetor, cui ex virtute Macedonici nomen inditum erat,​33 praeclara victoria ipsum gentemque superavit, et immani etiam Achaeos rebellare incipientis fudit acie.

3 Hic est Metellus Macedonicus, qui porticus, quae fuerunt circumdatae duabus aedibus sine inscriptione positis, quae nunc Octaviae porticibus ambiuntur, fecerat, quique hanc turmam statuarum equestrium, quae frontem aedium spectant, hodieque maximum ornamentum eius loci, ex Macedonia detulit. 4 Cuius turmae hanc causam referunt, Magnum Alexandrum impetrasse a Lysippo, singulari talium auctore operum, ut eorum equitum, qui ex ipsius turma apud Granicum flumen ceciderant, expressa similitudine figurarum faceret statuas et ipsius quoque iis interponeret.

5 Hic idem primus omnium Romae aedem ex marmore in iis ipsis monumentis molitus huius​34 vel magnificentiae vel luxuriae princeps fuit. 6 Vix ullius  p28 gentis aetatis ordinis hominem inveneris, cuius felicitatem fortunae Metelli compares. Nam praeter excellentis triumphos honoresque amplissimos et principale in re publica fastigium extentumque vitae spatium et acris innocentisque pro re publica cum inimicis contentiones quattuor filios sustulit, omnis adultae aetatis vidit, omnis reliquit superstites et honoratissimos. 7 Mortui eius lectum pro rostris sustulerunt quattuor filii, unus consularis et censorius, alter consularis, tertius consul, quartus candidatus consulatus, quem honorem adeptus est. Hoc est nimirum magis feliciter de vita migrare quam mori.

12 Universa deinde instincta​35 in bellum Achaia, cuius pars magna, ut praediximus, eiusdem Metelli Macedonici virtute armisque fracta​36 erat, maxime Corinthiis in arma cum gravibus etiam in Romanos contumeliis instigantibus, destinatus ei bello gerendo consul L. Mummius.

2 Et sub idem tempus, magis quia volebant Romani, quidquid de Carthaginiensibus diceretur​37 credere quam quia credenda adferebantur, statuit senatus Carthaginem exscindere.​38 3 Ita eodem tempore P. Scipio Aemilianus, vir avitis P. Africani paternisque  p30 L. Pauli virtutibus simillimus, omnibus belli ac togae dotibus ingeniique ac studiorum eminentissimus saeculi sui, qui nihil in vita nisi laudandum aut fecit aut dixit ac sensit, quem Paulo genitum, adoptatum a Scipione Africani filio diximus, aedilitatem petens consul creatus est. 4 Bellum Carthagini iam ante biennium a prioribus consulibus inlatum maiore vi intulit (cum ante in Hispania murali corona, in Africa obsidionali donatus esset, in Hispania vero etiam ex provocatione, ipse modicus virium, inmanis magnitudinis hostem interemisset) 5 eamque urbem magis invidia imperii quam ullius eius temporis noxiae invisam Romano nomini funditus sustulit fecitque suae virtutis monimentum, quod fuerat avi eius clementiae. Carthago diruta est, cum stetisset annis sexcentis septuaginta duobus,​39 abhinc annos centum septuaginta tris​40 Cn. Cornelio Lentulo L. Mummio consulibus. 6 Hunc finem habuit Romani imperii Carthago aemula, cum qua bellare maiores nostri coepere Claudio et Fulvio consulibus ante annos ducentos nonaginta duos,​41 quam tu, M. Vinici, consulatum inires. Ita per annos centum et viginti​42 aut bellum inter eos populos aut belli praeparatio aut infida pax fuit. 7 Neque se Roma iam terrarum orbi superato securam speravit fore, si nomen usquam stantis maneret Carthaginis: adeo odium certaminibus ortum ultra metum durat et ne in victis quidem  p32 deponitur neque ante invisum esse desinit quam esse desiit.

13 Ante triennium quam Carthago deleretur, M. Cato, perpetuus diruendae eius auctor, L. Censorino M'. Manilio consulibus mortem obiit. Eodem anno, quo Carthago concidit, L.​43 Mummius Corinthum post annos nongentos quinquaginta duos, quam ab Alete Hippotis filio erat condita, funditus eruit. 2 Uterque imperator devictae a se gentis nomine honoratus, alter Africanus, alter appellatus est Achaicus; nec quisquam ex novis hominibus prior Mummio cognomen virtute partum vindicavit.

3 Diversi imperatoribus mores, diversa fuere studia: quippe Scipio tam elegans liberalium studiorum omnisque doctrinae et auctor et admirator fuit, ut Polybium Panaetiumque, praecellentes ingenio viros, domi militiaeque secum habuerit. Neque enim quisquam hoc Scipione elegantius intervalla negotiorum otio dispunxit semperque aut belli aut pacis serviit artibus: semper inter arma ac studia versatus aut corpus periculis aut animum disciplinis exercuit. 4 Mummius tam rudis fuit, ut capta Corintho cum maximorum artificum perfectas manibus tabulas ac statuas in Italiam portandas locaret, iuberet praedici conducentibus, si eas perdidissent, novas eos reddituros.  p34 5 Non tamen puto dubites, Vinici, quin magis pro re publica fuerit manere adhuc rudem Corinthiorum intellectum quam in tantum ea intellegi, et quin hac prudentia illa imprudentia decori publico fuerit convenientior.

14 Cum facilius cuiusque rei in unam contracta species quam divisa temporibus oculis animisque inhaereat, statui priorem huius voluminis posterioremque partem non inutili rerum notitia in artum contracta distinguere atque huic loco inserere, quae quoque tempore post Romam a Gallis captam deducta sit colonia iussu senatus; nam militarium et causae et auctores ex ipsarum praefulgent nomina.º Huic rei per idem tempus civitates propagatas auctumque Romanum nomen communione iuris haud intempestive subtexturi videmur.

2 Post septem annos quam Galli urbem ceperant,​44 Sutrium deducta colonia est et post annum Setia novemque interiectis annis Nepe, deinde interpositis duobus et triginta Aricini​45 in civitatem recepti. 3 Abhinc annos autem trecentos et sexaginta​46 Sp. Postumio Veturio Calvino consulibus Campanis data est civitas partique Samnitium sine suffragio, et eodem  p36 anno Cales deducta colonia. Interiecto deinde triennio Fundani et Formiani in civitatem recepti, eo ipso anno, quo Alexandria condita est. 4 Insequentibusque consulibus a Sp. Postumio et Philone Publilio censoribus Acerranis data civitas. Et post triennium Tarracina​47 deducta colonia interpositoque quadriennio Luceria ac deinde interiecto triennio Suessa Aurunca et Saticula, Interamnaque post biennium. 5 Decem deinde hoc munere anni vacaverunt: tunc Sora atque Alba deductae coloniae et Carseoli post biennium. 6 At Q. Fabio quintum​48 et Decio Mure quartum consulibus, quo anno Pyrrhus regnare coepit, Sinuessam Minturnasque missi coloni, post quadriennium Venusiam: interiectoque biennio M'. Curio et Rufino Cornelio consulibus Sabinis sine suffragio data civitas: id actum ante annos ferme trecentos et viginti. 7 At Cosam​49 et Paestum abhinc annos ferme trecentos Fabio Dorsone et Claudio Canina consulibus, interiectoque​50 quinquennio Sempronio Sopho et Appio Caeci filio consulibus Ariminum et​51 Beneventum coloni missi et suffragii ferendi ius Sabinis datum. 8 At initio primi belli Punici Firmum et Castrum colonis occupata, et post annum Aesernia postque septem et decem​52 annos Aefulum et Alsium Fregenaeque post​53 biennium proximoque anno Torquato  p38 Sempronioque consulibus Brundisium et post triennium Spoletium, quo anno Floralium ludorum factum est initium. Postque biennium deducta​54 Valentia et sub adventum in Italiam Hannibalis Cremona atque Placentia.

15 Deinde neque dum Hannibal in Italia moratur, neque proximis post excessum eius annis vacavit Romanis colonias condere, cum esset in bello conquirendus potius miles quam dimittendus et post bellum vires refovendae magis quam spargendae. 2 Cn. autem Manlio Volsone et Fulvio Nobiliore consulibus Bononia deducta colonia abhinc annos ferme ducentos septendecim, et post quadriennium Pisaurum ac Potentia interiectoque triennio Aquileia et Gravisca et post quadriennium Luca. 3 Eodem temporum tractu, quamquam apud quosdam ambigitur, Puteolos Salernumque et Buxentum missi coloni, Auximum autem in Picenum abhinc annos ferme centum octoginta quinque,​55 ante triennium quam Cassius censor a Lupercali in Palatium versus theatrum facere instituit, cui in eo moliendo​56 eximia civitatis severitas et consul Scipio restitere, quod ego inter clarissima publicae voluntatis argumenta numeraverim. 4 Cassio autem Longino et Sextio Calvino, qui Sallues apud aquas, quae ab eo Sextiae appellantur, devicit, consulibus Fabrateria deducta est abhinc annos ferme centum quinquaginta tris.​57  p40 Et post annum Scolacium Minervium, Tarentum Neptunia, Carthagoque in Africa, prima, ut praediximus, extra Italiam colonia condita est. 5 De Dertona ambigitur, Narbo autem Martius in Gallia Porcio Marcioque consulibus abhinc annos circiter centum quadraginta sex​58 deducta colonia est. Post duodeviginti​59 annos in Bagiennis Eporedia Mario sextum​60 Valerioque Flacco consulibus. Neque facile memoriae mandaverim quae, nisi militaris, post hoc tempus deducta sit.

16 Cum haec particula operis velut formam propositi excesserit, quamquam intellego mihi in hac tam praecipiti festinatione, quae me rotae pronive gurgitis ac verticis modo nusquam patitur consistere, paene magis necessaria praetereunda quam supervacua​61 amplectenda, nequeo tamen temperare mihi, quin rem saepe agitatam animo meo neque ad liquidum ratione perductam signem stilo. 2 Quis enim abunde mirari potest, quod eminentissima cuiusque professionis ingenia in eandem​62 formam et in idem artati temporis congruere​63 spatium, et quemadmodum clausa capso​64 aliove​65 saepto diversi generis animalia nihilo minus separata alienis in unum quodque​66 corpus congregantur, ita cuiusque clari operis capacia ingenia in similitudine et temporum et profectuum semet ipsa ab aliis separaverunt.  p42 3 Una neque multorum annorum spatio divisa aetas per divini spiritus viros, Aeschylum Sophoclen Euripiden, inlustravit tragoediam;​67 una priscam illam et veterem sub Cratino Aristophaneque et Eupolide comoediam; ac novam comicam​68 Menander​69 aequalesque eius​70 aetatis magis quam operis Philemo ac Diphilus et invenere intra paucissimos annos neque imitandam reliquere. 4 Philosophorum quoque ingenia Socratico ore defluentia omnium, quos paulo ante enumeravimus, quanto post Platonis Aristotelisque mortem floruere spatio? 5 Quid ante Isocratem, quid post eius auditores eorumque discipulos clarum in oratoribus fuit? Adeo quidem​71 artatum angustiis temporum, ut nemo memoria dignus alter ab altero videri nequiverint.

17 Neque hoc in Graecis quam in Romanis evenit magis. Nam nisi aspera ac rudia repetas et inventi laudanda nomine, in Accio circaque eum​72 Romana tragoedia est; dulcesque Latini leporis facetiae per Caecilium Terentiumque et Afranium subpari aetate nituerunt. 2 Historicos etiam,​73 ut Livium quoque priorum aetati adstruas, praeter Catonem et quosdam veteres et obscuros minus  p44 octoginta annis circumdatum aevum tulit, ut nec poëtarum in antiquius citeriusve processit ubertas. 3 At oratio ac vis forensis perfectumque prosae eloquentiae decus, ut idem separetur Cato (pace P. Crassi Scipionisque et Laelii et Gracchorum et Fannii et Servii Galbae dixerim) ita universa sub principe operis sui erupit Tullio, ut delectari ante eum paucissimis, mirari vero neminem possis nisi aut ab illo visum aut qui illum viderit. 4 Hoc idem evenisse grammaticis, plastis, pictoribus, scalptoribus quisquis temporum institerit notis, reperiet, eminentiam​74 cuiusque operis artissimis temporum claustris circumdatam.

5 Huius ergo recedentis in suum quodque saeculum​75 ingeniorum similitudinis congregantisque se et in studium par et in emolumentum causas cum saepe​76 requiro, numquam reperio, quas esse veras confidam, sed fortasse veri similes, inter quas has maxime. 6 Alit aemulatio ingenia, et nunc invidia, nunc admiratio imitationem accendit, naturaque quod summo studio petitum est, ascendit in summum difficilisque in perfecto mora est, naturaliterque quod procedere non potest, recedit. 7 Et ut primo ad consequendos quos priores ducimus​77 accendimur, ita ubi aut praeteriri aut aequari eos posse desperavimus, studium cum spe senescit, et quod adsequi non potest, sequi  p46 desinit et velut occupatam relinquens materiam quaerit novam, praeteritoque eo, in quo eminere non possumus, aliquid, in quo nitamur, conquirimus, sequiturque ut frequens ac mobilis transitus maximum perfecti operis impedimentum sit.

18 Transit admiratio ab condicione​78 temporum et ad urbium. Una urbs Attica pluribus omnis​79 eloquentiae quam universa Graecia operibus usque​80 floruit adeo ut corpora gentis illius separata sint in alias civitates, ingenia vero solis Atheniensium muris clausa existimes. 2 Neque hoc ego magis miratus sim quam neminem Argivum Thebanum Lacedaemonium oratorem aut dum vixit auctoritate aut post mortem memoria dignum existimatum. 3 Quae urbes eximiae alias​81 talium studiorum fuere steriles, nisi Thebas unum os Pindari inluminaret: nam Alcmana Lacones falso sibi vindicant.

---

Apparatus Criticus:

1 There is an initial lacuna in the text of considerable extent. The text, as we have it, begins with tempestate. The name of Epeus was supplied by Lipsius.

❦

2 quin Wopkens; qui P.

❦

3 in extremo P; in bracketed by Ruhnken.

❦

4 disserunt Orelli; dixerunt P.

❦

5 et added by Gelenius.

❦

6 magno P; non magno Scriner.

❦

7 quem ille P.

❦

8 οἶοι . . . εἰσιν om. P; supplied by Urbinus.

❦

9 DCCLXX P; DCCCLXX Lipsius.

❦

10 trecentesimo P; tricensimo B.

❦

11 viris Lipsius; vir P.

❦

12 undecimus Wesseling; sextus decimus P.

❦

13 potitus est] potitus P.

❦

14 Aemilius Sura . . . intersunt anni MDCCCCXCV] Delbenius first recognized that this passage was a gloss.

❦

15 maximique Rhenanus; maximeque P.

❦

16 omnisque P; omnis Gelenius; cuiusque Gurlitt.

❦

17 zzz P; corrected by Laurentius.

❦

18 Latini Orelli; Latinis Lipsius; his P.

❦

19 eam Heinsius; iam P.

❦

20 Here begins a great lacuna in the text. The missing chapters covered 582 years of Roman History from the founding of the city to the war with Perses. The fragment Nec . . . Cimon appended to the present chapter is preserved in Priscian vi.63.

❦

21 Haase has completed the sentence as follows: quorum iniuriarum populus Romanus poenam tardius quam timuerat hostis expetit (expellit). But this is nothing more than an interesting conjecture, and the subject of expetit must remain in doubt.

❦

22 fuerit P; fuit AB.

❦

23 consulem creavit om. A.

❦

24 perfugit Crusius; profugit AP.

❦

25 agentis Gelenius; agentium AP.

❦

26 ut b. m. centies SH (sic) aerario contulerit his et AP, corrected by Schoepfer who was followed by Thomas: cum bis m. . . . aerario intulisset Halm.

❦

27 tum (cum A) regem AP.

❦

28 et AP; ut A.

❦

29 cogitationem] cunctationem Acidalius.

❦

30 Macedonicae Ruhnken; magnae AP.

❦

31 saevirent P; saeviret A.

❦

32 adsumptis is Burer's conjecture; adsumpti AP.

❦

33 inditum erat AP; erat was bracketed by Gelenius.

❦

34 huius added by Ruhnken.

❦

35 deinde ut praediximus instincta AP; Madvig placed ut . . . praed. after magna.

❦

36 cuius pars . . . fracta Aldus; cum pars . . . tracta AP.

❦

37 diceretur AB; dicebatur P. Burer states that ba was added in the Murbach MS. in a later hand.

❦

38 excidere AP.

❦

39 DCLXXII Iani; DCLXVII P; DCLXVI A.

❦

40 CLXXIII Kritz; CLXXVII B; CCLXXVII AP.

❦

41 CCXCII Laurent.; CCXCVI AP.

❦

42 CXX Iani; CXV AP.

❦

43 L. Rhenanus; a B; A AP.

❦

44 ceperant Madvig; ceperunt AP.

❦

45 Aricini et A; Orelli supposes that one or more names have dropped out.

❦

46 CCCLX Laurent.; CCCL AP.

❦

47 Tarracina Lipsius; Tarracinam AP.

❦

48 ad quintum fabioque AP.

❦

49 Cosa BA; Cossa P.

❦

50 interiectoque Madvig; interiecto AP.

❦

51 et omitted in P.

❦

52 XVII Aldus; XXII AP.

❦

53 post Gelenius; anno post AP.

❦

54 ducta AP.

❦

55 CLXXXV Burman; CLXXXVII AP.

❦

56 in eo moliendo Salmasius; in demoliendo AP.

❦

57 CLIII Krause; CLVII AP; CLII Lips.

❦

58 CXLVI Lipsius; CLIII AP.

❦

59 XVIII Aldus; XXIII AP.

❦

60 sextum Cludius; sexiens (-es) BAP.

❦

61 supervacua P; supervania A; supervacanea Orelli.

❦

62 in eam AP.

❦

63 congruere Heinsius; congruens AP.

❦

64 capso BA; capsa P.

❦

65 alioue Lipsius; alioque AP.

❦

66 quodque Heinsius; quoque AP.

❦

67 tragoediam Burman; tragoedias AP.

❦

68 novam comicam AP, defended by Thomas; novam comoediam Gruner.

❦

69 Menander A; Menandrus P.

❦

70 Madvig inserts non after eius.

❦

71 adeo quidem AP; adeo id quidem Haase.

❦

72 cum is Burer's conjecture; eorum AP.

❦

73 etiam Vossius; et AP.

❦

74 reperiet et eminentiam P; reperiet eminentia AB.

❦

75 recedentis in suum quodque saeculum] I have here adopted the reading of Madvig for this tortured passage. For the readings of ABP and the various conjectures see Ellis.

❦

76 saepe Madvig; semper AP.

❦

77 quo priores ducimur A.

❦

78 ab condicione Schegk; ad conditionem AP.

❦

79 pluribus omnis Froelich; pluribus annis AP; pluribus auctoribus Halm.

❦

80 operibus usque Ellis after Acidalius; operibusque AP. For other conjectures see Ellis, p19.

❦

81 eximiae alias Faehse and Haupt; et initalia AB, om. P; et in alia Halm.