Aetna mihi ruptique cavis fornacibus ignes

et quae tam fortes volvant incendia causae,

quid fremat imperium, quid raucos torqueat aestus,

carmen erit. dexter venias mihi carminis auctor

5 seu te Cynthos habet seu Delo est gratior Hyla

seu tibi Dodone potior, tecumque faventes

in nova Pierio properent a fonte sorores

vota: per insolitum Phoebo duce tutius itur.

aurea securi quis nescit saecula regis?

10 cum domitis nemo cererem iactaret in arvis

venturique malas prohiberet fructibus herbas,

annua sed saturae complerent horrea messes,

ipse suo flueret Bacchus pede mellaque lentis

penderent foliis et pinguis Pallas olivae

15 secretos amnes ageret: tum gratia ruris:

non cessit cuiquam melius sua tempora nosse.

 p360  ultima quis tacuit iuvenum certamina, Colchos?

quis non Argolico deflevit Pergamon igni

impositam et tristi natorum funere matrem

20 aversumve diem sparsumve in semine dentem?

quis non periurae doluit mendacia puppis,

desertam vacuo Minoia litore questus?

quicquid in antiquum iactata est fabula carmen.

fortius ignotas molimur pectore curas,

25 qui tanto motus operi, vis quanta perennis

explicet in denso flammas et trudat ab imo

ingenti sonitu moles et proxima quaeque

ignibus irriguis urat — mens carminis haec est.

principio ne quem capiat fallacia vatum,

30 sedes esse dei tumidisque e faucibus ignem

Vulcani ruere et clausis resonare cavernis

festinantis opus. non est tam sordida divis

cura, neque extremas ius est demittere in artes

sidera: subducto regnant sublimia caelo

35 illa, neque artificum curant tractare laborem.

 p362  discrepat a prima facies haec altera vatum:

illis Cyclopas memorant fornacibus usos,

cum super incudem numerosa in verbera fortes

horrendum magno quaterent sub pondere fulmen

40 armarentque Iovem: turpe est sine pignore carmen.

proxima vivaces Aetnaei verticis ignes

impia sollicitat Phlegraeis fabula castris.

temptavere (nefas) olim detrudere mundo

sidera captivique Iovis transferre gigantes

45 imperium et victo leges imponere caelo.

his natura sua est alvo tenus, ima per orbes

squameus intortos sinuat vestigia serpens.

construitur magnis ad proelia montibus agger:

Pelion Ossa gravat, summus premit Ossan Olympus:

50 iam coacervatas nituntur scandere moles,

impius et miles metuentia comminus astra

provocat, infestus cunctos ad proelia divos

provocat, admotis per inertia sidera signis.

Iuppiter e caelo metuit dextramque coruscam

55 armatus flamma removet caligine mundum.

incursant vasto primum clamore Gigantes,

his magno tonat ore Pater, geminantque faventes

undique discordi sonitum simul agmine venti.

 p364  densa per attonitas rumpuntur flumina nubes,

60 atque in bellandum quae cuique potentia divum

in commune venit: iam patri dextera Pallas

et Mars laevus erat: iam cetera turba deorum

stant utrimque decus. validos tum Iuppiter ignes

increpat et iacto proturbat fulmine montes.

65 illinc devictae verterunt terga ruinae

infestae divis acies, atque impius hostis

praeceps cum castris agitur Materque iacentis

impellens victos. tum pax est reddita mundo,

tum Liber cessata venit per sidera: caelum

70 defensique decus mundi nunc redditur astris.

gurgite Trinacrio morientem Iuppiter Aetna

obruit Enceladon, vasto qui pondere montis

aestuat et petulans exspirat faucibus ignem.

hae est mendosae vulgata licentia famae.

75 vatibus ingenium est: hinc audit nobile carmen.

plurima pars scaenae rerum est fallacia: vates

sub terris nigros viderunt carmine manes

atque inter cineres Ditis pallentia regna:

mentiti vates Stygias undasque canesque.

80 hi Tityon poena stravere in iugera foedum;

sollicitant illi te circum, Tantale, cena

sollicitantque siti; Minos, tuaque, Aeace, in umbris

 p366  iura canunt, idemque rotant Ixionis orbem —

quicquid et interius; falsi sibi conscia terra est.

85 nec tu, terra, satis: speculantur numina divom

nec metuunt oculos alieno admittere caelo.

norunt bella deum, norunt abscondita nobis

coniugia et falsa quotiens sub imagine peccet

taurus in Europen, in Ledam candidus ales

90 Iuppiter, ut Danaae pretiosus fluxerit imber:

debita carminibus libertas ista; sed omnis

in vero mihi cura: canam quo fervida motu

aestuet Aetna novosque rapax sibi congerat ignes.

quacumque immensus se terrae porrigit orbis

95 extremique maris curvis incingitur undis,

non totum ex solido est: ducit namque omnis hiatum,

secta est omnis humus, penitusque cavata latebris

exiles suspensa vias agit; utque animanti

per tota errantes percurrunt corpora venae

100 ad vitam sanguis omnis qua commeat eidem,

terra voraginibus conceptas digerit auras.

scilicet aut olim diviso corpore mundi

in maria ac terras et sidera, sors data caelo

prima, secuta maris, deseditque infima tellus

105 sed tortis rimosa cavis; et qualis acervus

exsilit imparibus iactis ex tempore saxis,

 p368  ut crebro introrsus spatio vacuata † charybdis

pendeat in sese, simili quoque terra figura

in tenuis laxata vias, non omnis in artum

110 nec stipata coit: sive illi causa vetusta est,

nec nata est facies, sed liber spiritus intrat

et fugiens molitur iter, seu lympha perenni

edit humum limo furtimque obstantia mollit;

aut etiam inclusi solidum vicere vapores,

115 atque igni quaesita via est; sive omnia certis

pugnavere locis; non est hic causa dolendi

dum stet opus causae. quis enim non credit inanes

esse sinus penitus, tantos emergere fontes

cum videt ac totiens imo se mergere hiatu?

120 non ille ex tenui quocumque agat: apta necesse est

confluvia errantes arcessant undique venas

et trahat ex pleno quod fortem contrahat amnem.

flumina quin etiam latis currentia rivis

occasus habuere suos: aut illa vorago

125  p370  derepta in praeceps fatali condidit ore,

aut occulta fluunt, tectis adoperta cavernis,

atque inopinatos referunt procul edita cursus.

quod ni diversos emittat terra canales,

hospitium fluvio det semita, nulla profecto

130 fontibus et rivis constet via, pigraque tellus

conferta in solidum segni sub pondere cesset.

quod si praecipiti conduntur flumina terra,

condita si redeunt, si quaedam incondita surgunt,

haud mirum clausis etiam si libera ventis

135 spiramenta latent. certis tibi pignora rebus

atque oculis haesura tuis dabit ordine tellus.

immensos plerumque sinus et iugera pessum

intercepta licet densaeque abscondita nocti

prospectare: procul chaos ac sine fine ruinae.

140 cernis et in silvis spatiosa cubilia retro

antraque demersas penitus fodisse latebras?

incomperta via est operum; tantum effluit intra . . .

argumenta dabunt ignoti vera profundi,

tu modo subtiles animo duce percipe curas

145 occultique fidem manifestis abstrahe rebus.

nam quo liberior quoque est animosior ignis

 p372  semper in inclusis nec ventis segnior ira est,

sub terra penitusque novent hoc plura necesse est,

vincla magis solvant, magis hoc obstantia pellant.

150 nec tamen in rigidos exit contenta canales

vis animae flammaeve: ruit qua proxima cedunt

obliquumque secat qua visa tenerrima caula est.

hinc terrae tremor, hinc motus, ubi densus hiantes

spiritus exagitat venas cessantiaque urget.

155 quod si spissa foret, solido si staret in omni,

nulla daret miranda sui spectacula tellus,

pigraque et in pondus conferta immobilis esset.

sed summis si forte putas concrescere causis

tantum opus et summis alimentum viribus, ora

160 qua patula in promptu cernis vastosque recessus,

falleris et nondum tibi lumine certa liquet res.

namque illuc quodcumque vacans hiat impetus omnis:

at sese introitu solvunt adituque patenti

conversae languent vires animosque remittunt.

165  p374  quippe ubi quod teneat ventos acuatque morantes

in vacuo desit cessant, tantumque profundi

explicat errantes et in ipso limine tardant.

angustis opus est turbare in faucibus illos.

fervet opus densaque premit premiturque ruina

170 nunc Euri Boreaeque Notus, nunc huius uterque.

hinc venti rabies, hinc saevo quassat hiatu

fundamenta soli: trepidant urbesque caducae

inde, neque est aliud, si fas est credere, mundo

venturam antiqui faciem veracius omen.

175 haec primo cum sit species naturaque terrae,

introrsus cessante solo trahit undique venas

Aetna: sui manifesta fides et proxima vero est.

non illic duce me occultas scrutabere causas,

occurrent oculis ipsae cogentque fateri.

180 plurima namque patent illi miracula monti.

hinc vasti terrent aditus merguntque profundo,

corrigit hinc artus penitus quos exigit ultra.

hinc spissae rupes obstant discordiaque ingens.

inter opus nectunt varie mediumque coercent

185 pars igni domitae, pars ignes ferre coactae,

 p376  [ut maior species et ne succurrat inanis].

haec illi sedes tartarumque area rerum est,

[haec operis visenda sacri faciesque domusque].

nunc opus artificem incendi causamque reposcit —

190 non illam parvi aut tenuis discriminis; ignes

mille sub exiguo ponent tibi tempore veram.

res oculique docent; res ipsae credere cogunt.

quin etiam tactu moneant, contingere tuto

si liceat; prohibent flammae, custodiaque ignis

195 illi operum est arcens aditus, divinaque rerum

cura sine arbitrio, eadem procul omnia cernes.

nec tamen est dubium penitus quid torqueat Aetnam,

aut quis mirandus tantae faber imperet arti.

pellitur exustae glomeranter nimbus harenae,

200 flagrantes properant moles, volvuntur ab imo

fundamenta, fragor tota nunc rumpitur Aetna,

nunc fusca pallent incendia mixta ruina.

ipse procul magnos miratur Iuppiter ignes,

neve sepulta novi surgant in bella Gigantes,

205 neu Ditem regni pudeat neu Tartara caelo

vertat, in occulto tacitus tremit; omniaque extra

congeries operit saxorum et putris harenae.

 p378  quae nec sponte sua veniunt nec corporis ullis

sustentata cadunt robusti viribus: omnes

210 exagitat venti turbas et vortice saevo

in densum collecta rotant volvuntque profundo.

hac causa exspectata ruunt incendia montis.

spiritus inflatis nomen, languentibus aer.

nam prope nequicquam per se est violentia: semper

215 ingenium velox igni motusque perennis,

verum opus auxilium est ut pellat corpora: nullus

impetus est ipsi; qua spiritus imperat, audit;

hic princeps magnoque sub hoc duce militat ignis.

nunc, quoniam in promptu est operis natura solique,

220 unde ipsi venti? quae res incendia pascit?

cum subito cohibentur, inest quae causa silenti?

subsequar. immensus labor est, sed fertilis idem.

digna laborantis respondent praemia curis.

non oculis solum pecudum miranda tueri

225 more, nec effusos in humum grave pascere corpus,

nosse fidem rerum dubiasque exquirere causas,

ingenium sacrare caputque attollere caelo,

scire quot et quae sint magno natalia mundo

principia (occasus metuunt an saecula pergunt

230  p380  et firma aeterno religata est machina vinclo?)

solis scire modum et quanto minor orbita lunae est

(haec brevior cursu ut bis senos pervolet orbes,

annuus ille meet): quae certo sidera currant

ordine quaeve suo derrent incondita gyro:

235 scire vices etiam signorum et tradita iura

[sex cum nocte rapi, totidem cum luce referri],

nubila cur Phatne caelo denuntiet imbres,

quo rubeat Phoebe, quo frater palleat igni,

tempora cur varient anni (ver, prima iuventa,

240 cur aestate perit? current aestas ipsa senescit

autumnoque obrepit hiemps et in orbe recurrit?);

axem scire Helices et tristem nosse cometen,

Lucifer unde micet quave Hesperus, unde Bootes,

Saturni quae stella tenax, quae Martia pugnax,

245 quo rapiant nautae, quo sidere lintea tendant;

scire vias maris et caeli praediscere cursus;

quo volet Orion, quo Sirius incubet index,

et quaecumque iacent tanto miracula mundo

non disiecta pati, nec acervo condita rerum,

250 sed manifesta notis certa disponere sede

singula, divina est animi ac iucunda voluptas.

 p382  sed prior haec hominis cura est cognoscere terram

et quae tot miranda tulit natura notare.

haec nobis magis affinis caelestibus astris.

255 nam quae mortali spes quaeve amentia maior

in Iovis errantem regno perquirere velle,

tantum opus ante pedes transire et perdere segnem.

torquentur miseri in parvis premimurque labore:

scrutamur rimas et vertimus omne profundum.

260 quaeritur argenti semen, nunc aurea vena.

torquentur flamma terrae ferroque domantur,

dum sese pretio redimant; verumque professae

tum demum vilesque tacent inopesque relictae.

noctes atque dies festinant arva coloni;

265 callent rure manus, glebarum expendimus usum.

fertilis haec segetique feracior, altera viti.

haec platanis humus, haec herbis dignissima tellus,

haec dura et melior pecori silvisque fidelis.

ardiora tenent oleae, sucosior ulmis

270 grata: leves cruciant animos et corpora causae

horrea uti saturent, tumeant et dolia musto,

 p384  plenaque desecto surgant faenilia campo:

sic avidi semper, qua visum est carius, itis.

implendus sibi quisque bonis est artibus: illae

275 sunt animi fruges, haec rerum maxima merces:

scire quid occulto terrae natura coercet,

nullum fallere opus, non mutum cernere sacros

Aetnaei montis fremitus animosque furentes,

non subito pallere sono, non credere subter

280 caelestes migrasse minas aut Tartara rumpi,

nosse quid impediat ventos, quid nutriat illos,

unde repente quies et muto foedere pax sit;

cur crescant animi, penitus seu forte cavernae

introitusque ipsi servent, seu terra minutis

285 rara foraminibus tenues in se abstrahat auras

(plenius hoc etiam rigido quia vertice surgens

illinc infestis atque hinc obnoxia ventis,

undique diversas admittere cogitur auras,

et coniuratis addit concordia vires);

290 sive introrsus agunt nubes et nubilus Auster,

seu fortes flexere caput tergoque feruntur,

praecipiti deiecta sono premit unda fugatque

torpentes auras pulsataque corpora denset.

 p386  nam veluti sonat ora diu Tritone canoro —

295 pellit opus collectus aquae victusque moveri

spiritus et longas emugit bucina voces;

carmineque irriguo magnis cortina theatris

imparibus numerosa modis canit arte regentis,

quae tenuem impellens animam subremigat unda:

300 haud aliter summota furens torrentibus aura

pugnat in angusto et magnum commurmurat Aetna.

credendum est etiam ventorum exsistere causas

sub terra similis harum quas cernimus extra;

ut, cum densa premant inter se corpora, turbam

305 elisa in vacuum fugiant et proxima secum

momine torta trahant tutaque in sede resistant.

quod si forte mihi quadam discordia tecum est,

 p388  principiis aliis credas consurgere ventos:

non dubium rupes aliquas penitusque cavernas

310 proruere ingenti sonitu, casuque propinquas

diffugere impellique animas: hinc crescere ventos:

aut umore etiam nebulas effundere largo,

ut campis agrisque solent quos alluit amnis.

vallibus exoriens caligat nubilus aer:

315 flumina parva ferunt auras, vis proxima vento est:

eminus adspirat fortes et verberat umor.

atque haec in vacuo si tanta potentia rorum est,

hoc plura efficiant infra clusique necesse est.

his agitur causis extra penitusque: coactu

320 exagitant ventos: pugnant in faucibus: arte

pugnantis suffocat iter. velut unda profundo

terque quaterque exhausta graves ubi perbibit Euros,

ingeminant fluctus et primos ultimus urget:

haud secus, adstrictus certamine, tangitur ictu

325 spiritus involvensque suo sibi pondere vires

densa per ardentes exercet corpora venas,

et, quacumque iter est, properat transitque morantem,

donec confluvio veluti siponibus actus

exsilit atque furens tota vomit igneus Aetna.

330  p390  quod si forte putas isdem decurrere ventos

faucibus atque isdem pulsos remeare, notandas

res oculis locus ipse dabit cogetque negare.

quamvis caeruleo siccus Iove fulgeat aether,

purpureoque rubens surgat iubar aureus ostro,

335 illinc obscura semper caligine nubes

pigraque defuso circum stupet umida vultu,

prospectans sublimis opus vastosque receptus.

non illam videt Aetna nec ullo intercipit aestu;

obsequitur quacumque iubet levis aura, reditque.

340 placantes etiam caelestia numina ture

summo cerne iugo, vel qua liberrimus Aetnae

introspectus hiat, tantarum semina rerum,

si nihil irritet flammas stupeatque profundum.

huicne igitur credis torrens ut spiritus ille

345 qui rupes terramque rotat, qui fulminat ignes,

cum rexit vires et praeceps flexit habenas,

praesertim ipsa suo declinia pondere, numquam

 p392  corpora diripiat, validoque absolverit arcu?

quod si fallor, adest species: tantusque ruinis

350 impetus attentos oculorum transfugit ictus,

nec levis adstantes igitur ferit aura movetque

sparsa liquore manus sacros ubi ventilat ignes;

verberat ora tamen pulsataque corpora nostris

incursant: adeo in tenui vim causa repellit.

355 non cinerem stipulamve levem, non arida sorbet

gramina, non tenues placidissimus excit apludas:

surgit odoratis sublimis fumus ab aris:

tanta quies illi est et pax innoxia rapti.

sive peregrinis igitur propriisve potentes

360 coniurant animae causis, ille impetus ignes

et montis partes atra subvectat harena,

vastaque concursu trepidantia saxa fragores

ardentesque simul flammas ac fulmina rumpunt.

 p394  haud aliter quam cum prono iacuere sub Austro

365 aut Aquilone fremunt silvae, dant bracchia nodo

implicitae ac serpunt iunctis incendia ramis.

nec te decipiant stolidi mendacia vulgi,

exhaustos cessare sinus, dare tempora rursus

ut rapiant vires repetantque in proelia victi.

370 pelle nefas animi mendacemque exue famam:

non est divinis tam sordida rebus egestas

nec parvas mendicat opes nec corrogat auras.

praesto sunt operae, ventorum examina, semper:

causa latet quae rumpat iter cogatque morari.

375 saepe premit fauces magnis exstructa ruinis

congeries clauditque vias luctamine ab imo,

et spisso veluti tecto sub pondere praestat

haud similes, teneros cursu, cum frigida monti

desidia est tutoque licet discedere, ventos.

380 post, ubi conticuere, mora velocius urgent:

pellunt oppositi moles ac vincula rumpunt.

quicquid in obliquum est, frangunt iter: acrior ictu

impetus exoritur; magnis operata rapinis

flamma micat, latosque ruens exundat in agros:

385 sic cessata diu referunt spectacula venti.

nunc superant quaecumque regant incendia silvae,

quae flammas alimenta vocent, quid nutriat Aetnam.

incendi poterunt illis vernacula causis

materia appositumque igni genus utile terrae.

390  p396  uritur adsidue calidus nunc sulphuris umor,

nunc spissus crebro praebetur alumine sucus.

pingue bitumen adest et quicquid comminus acris

irritat flammas: illius corporis Aetna est.

atque hanc materiam penitus discurrere, fontes

395 infectae crispantur aquae radice sub ipsa.

pars oculis manifesta iacet, quae robore dura est

ac lapis: in pingui fervent incendia suco.

quin etiam varie quaedam sine nomine saxa

toto monte liquent: illis custodia flammae

400 vera tenaxque data est. sed maxima causa molaris

illius incendi lapis est: is vindicat Aetnam.

quem si forte manu teneas ac robore cernas,

nec fervere putes, ignem nec spargere posse.

sed, simul ac ferro quaeras, respondet et ictu

405 scintillat dolor. hunc multis circum inice flammis

et patere extorquere animos atque exue robur.

fundetur ferro citius; nam mobilis illi

et metuens natura mali est, ubi cogitur igni.

sed simul atque hausit flammas, non tutior hausti

410 ulla domus, servans aciem duransque tenaci

saepta fide: tanta est illi patientia victo;

 p398  vix umquam redit in vires atque evomit ignem.

totus enim denso stipatus robore carbo

per tenues admissa vias incendia nutrit

415 cunctanterque eadem et pigre concepta remittit.

nec tamen hoc uno quod montis plurima pars est,

vincit et incendi causam tenet ille: profecto

miranda est lapidis vivax animosaque virtus.

cetera materies quaecumque est fertilis igni,

420 ut semel accensa est, moritur nec restat in illa

quod repetas: tantum cinis et sine semine terra est.

hic semel atque iterum patiens ac mille perhaustis

ignibus instaurat vires, nec desinit ante

quam levis excocto defecit robore pumex

425 in cinerem putresque iacet dilapsus harenas.

cerne locis etiam: similes adsiste cavernas.

ilic materiae nascentis copia maior.

sed genus hoc lapidis (certissima signa coloris)

quod nullas adiunxit opes, elanguit ignis.

430 dicitur insidiis flagrasse Aenaria quondam

nunc exstincta super, testisque Neapolin inter

et Cumas locus ex multis iam frigidus annis,

quamvis aeternum pingui scatet ubere sulphur.

 p400  in mercem legitur, tanto est fecundius Aetna.

435 insula, cui nomen facies dedit ipsa rotunda,

sulphure non solum nec obesa bitumine terra est:

et lapis adiutat generandis ignibus aptis,

sed raro fumat qui vix si accenditur ardet,

in breve mortales flammas quod copia nutrit.

440 insula durat et a Vulcani nomine sacra,

pars tamen incendi maior refrixit et alto

iactatas recipit classes portuque tuetur.

quae restat minor et dives satis ubere terra est,

sed non Aetnaeo vires quae conferat illi.

445 atque haec ipsa tamen iam quondam exstincta fuisset,

ni furtim aggereret Siculi vicinia montis

materiam silvamque suam, pressove canali

huc illuc ageret ventos et pasceret ignes.

sed melius res ipsa notis spectataque veris

450 occurrit signis nec temptat fallere testem.

nam circa latera atque imis radicibus Aetnae

candentes efflant lapides disiectaque saxa

intereunt venis, manifesto ut credere possis

pabula et ardendi causam lapidem esse molarem,

455 cuius defectus ieiunos colligit ignes.

ille ubi collegit flammas iacit et simul ictu

 p402  materiam accendit cogitque liquescere secum.

haud equidem mirum <in> facie quam cernimus extra;

si lenitur opus, res stat: magis uritur illic

460 sollicitatque magis vicina incendia saxum

certaque venturae praemittit pignora flammae.

nam simul atque movet vires turbamque minatur,

diffugit extemploque solum trahit: † ictaque ramis †. . . .

et grave sub terra murmur demonstrat et ignes.

465 tum pavidum fugere et sacris concedere rebus

par rere: e tuto speculaberis omnia collis.

nam subito effervent onerosa incendia raptis,

accensae subeunt moles truncaeque ruinae

provolvunt atque atra rotant examina harenae.

470 illinc incertae facies hominumque figurae:

pars lapidum domita, stanti pars robora pugnae

nec recipit flammas; hinc indefessus anhelat

atque aperit se hostis, decrescit spiritus illinc —

haud aliter quam cum laeto devicta tropaeo

475 prona iacet campis acies et castra sub ipsa.

tum si quis lapidum summo pertabuit igni,

asperior sopito et quaedam sordida faex est,

qualem purgato cernes desidere ferro:

verum ubi paulatim exsiluit sublata caducis

480  p404  congeries saxis, angusto vertice surgunt;

sic veluti in fornace lapis torretur et omnis

exustus penitus venis subit altius umor:

amissis opibus levis et sine pondere pumex

excutitur: liquor ille magis fervere magisque

485 fluminis in speciem mitis procedere tandem

incipit et pronis demittit collibus undas.

illae paulatim bis sena in milia pergunt.

quippe nihil revocat, certis nihil ignibus obstat,

nulla tenet (frustra) moles, simul omnia pugnant.

490 nunc silvae rupesque natant, hic terra solumque,

ipse adiutat opes facilesque sibi induit amnis.

quod si forte cavis cunctatus vallibus haesit,

utpote inaequales volvens perpascitur agros;

ingeminat fluctus et stantibus increpat undis,

495 sicut cum rapidum curvo mare † cernulat aestu,

ac primum tenus † undas agit, ulteriores . . .

progrediens late diffunditur et † succernens . . .

flumina consistunt ripis ac frigore durant,

paulatimque ignes coeunt ac flammea messis

500 exuitur facies. tum prima ut quaeque rigescit

effumat moles atque ipso pondere tracta

volvitur ingenti strepitu; praecepsque sonanti

cum solido inflixa est, pulsatos dissipat ignes,

 p406  et qua disclusa est candenti robore fulget.

505 emicat examen plagis, ardentia saxa

(scintillas procul ecce vides, procul ecce ruentes)

incolumi fervore cadunt: verum impetus ignes

Simaethi quondam ut ripas traiecerit amnis,

vix iunctas quisquam fixo dimoverit illas.

510 vicenos persaepe dies iacet obruta moles.

sed frustra certis disponere singula causis

temptamus, si firma manet tibi fabula mendax,

materiam ut credas aliam fluere igne, favillae

flumina proprietate simul concrescere, sive

515 commixtum lento flagrare bitumine sulphur.

nam posse exusto cretam quoque robore fundi

et figulos huic esse fidem, dein frigoris usu

duritiem revocare suam et constringere venas.

sed signum commune leve est atque irrita causa

520 quae trepidat: certo verum tibi pignore constat.

nam velut arguti natura est aeris, et igni

cum domitum est constans eademque et robore salvo,

utraque ut possis aeris cognoscere partem;

haud aliter lapis ille tenet seu forte madentes

525 effluit in flammas sive est securus ab illis

 p408  conservatque notas nec vultum perdidit ignis.

quin etiam externa † immotus color ipse refellit,

non odor aut levitas: putris magis ille magisque,

una operis facies eadem perque omnia terra est.

530 nec tamen infitior lapides ardescere certos,

interius furere accensos: haec propria virtus.

quin ipsis quaedam Siculi cognomina saxis

imposuere † rhytas et iam ipso nomine signant

fusilis esse notae: numquam tamen illa liquescunt,

535 quamvis materies foveat sucosior intus,

ni penitus venae fuerint commissa molari.

quod si quis lapidis miratur fusile robur,

cogitet obscuri verissima dicta libelli,

Heraclite, tui: nihil insuperabile ab igni,

540 omnia quo rerum natura semina iacta.

sed nimium hoc mirum? densissima corpora saepe

et solido vicina tamen compescimus igni.

non animos aeris flammis succumbere cernis?

lentitiem plumbi non exuit? ipsaque ferri

545 materies praedura tamen subvertitur igni.

spissaque suspensis fornacibus aurea saxa

exsudant pretium: et quaedam fortasse profundo

 p410  incomperta iacent similique obnoxia sorti.

nec locus ingenio est: oculi te iudice vincent.

550 nam lapis ille riget, praeclususque ignibus obstat,

si parvis torrere velis caeloque patenti.

candenti pressoque agedum fornace coerce;

nec sufferre potest nec saevum durat in hostem.

vincitur et solvit vires captusque liquescit.

555 quae maiora putas artem tormenta movere

posse manu? quae tanta putas incendia nostris

sustentare opibus quantis fornacibus Aetna

uritur, arcano numquam non fertilis igni?

sed non qui nostro fervet moderatior usu

560 sed caelo propior, vel quali Iuppiter ipse

armatus flamma est. his viribus additur ingens

spiritus, adstrictis elisus faucibus: ut cum

fabriles operae rudibus contendere massis

festinant, ignes quatiunt follesque trementes

565 exanimant, pressoque instigant agmine ventum.

haec operis forma est, sic nobilis uritur Aetna:

terra foraminibus vires trahit, urget in artum

spiritus, incendi via fit per maxima saxa.

magnificas laudes operosaque visere templa

570 divitiis hominum aut arces memorare vetustas

traducti maria et taetris per proxima fatis

currimus, atque avidi veteris mendacia famae

 p412  eruimus cunctasque libet percurrere gentes.

nunc iuvat Ogygiis circumdata moenia Thebis

575 cernere: quae fratres, ille impiger, ille canorus. . . .

condere, felicesque alieno intersumus aevo.

invitata piis nunc carmine saxa lyraque,

nunc gemina ex uno fumantia sacra vapore

miramur septemque duces raptumque profundo.

580 detinet Eurotas illic et Sparta Lycurgi

et sacer in bellum numerus, sua turba, trecenti.

nunc hic Cecropiae variis spectantur Athenae

carminibus gaudentque soli victrice Minerva.

excidit hic reduci quondam tibi, perfide Theseu,

585 candida sollicito praemittere vela parenti;

tu quoque Athenarum carmen, iam nobile sidus,

Erigone; sedes vestra est: Philomela canoris

evocat in silvis et tu, soror, hospita tectis

 p414  acciperis, solis Tereus ferus exsulat agris.

590 miramur Troiae cineres et flebile victis

Pergamon exstinctosque suo Phrygas Hectore: parvum

conspicimus magni tumulum ducis: hic et Achilles

impiger et victus magni iacet Hectoris ultor.

quin etiam Graiae fixos tenuere tabellae

595 signave; nunc Paphiae rorantes arte capilli,

sub truce nunc parvi ludentes Colchide nati,

nunc tristes circa subiectae altaria cervae

velatusque pater, nunc gloria viva Myronis

et iam mille manus operum turbaeque morantur.

600 haec visenda putas terrae dubiusque marisque:

artificis naturae ingens opus aspice: nulla

tu tanta humanae plebis spectacula cernes,

praecipueque vigil fervens ubi Sirius ardet.

insequitur miranda tamen sua fabula montem

605  p416  nec minus ille pio quam sonti est nobilis igni.

nam quondam ruptis excanduit Aetna cavernis,

et velut eversis penitus fornacibus ingens

evecta in longum lapidis fervoribus unda,

haud aliter quam cum saevo Iove fulgurat aether

610 et nitidum obscura caelum caligine torquet.

ardebant agris segetes et mollia cultu

iugera cum dominis; silvae collesque rubebant.

vixdum castra putant hostem movisse, tremebant

et iam finitimae portas evaserat urbis.

615 tum vero, ut cuique est animus viresque rapinae,

tutari conantur opes: gemit ille sub auro,

colligit ille arma et stulta cervice reponit,

defectum raptis illum sua carmina tardant,

hic velox minimo properat sub pondere pauper,

620 et quod cuique fuit cari fugit ipse sub illo.

sed non incolumis dominum sua praeda secuta est:

cunctantes vorat ignis et undique torret avaros,

consequitur fugisse ratos et praemia captis

concremat: ac nullis parsura incendia pascunt

625 vel solis parsura piis. namque optima proles

 p418  Amphinomus fraterque pari sub munere fortes

cum iam vicinis streperent incendia tectis,

adspiciunt pigrumque patrem matremque senecta

eheu! defessos posuisse in limine membra.

630 parcite, avara manus, dulces attollere praedas:

illis divitiae solae materque paterque:

hanc rapient praedam. mediumque exire per ignem

ipso dante fidem properant. o maxima rerum

et merito pietas homini tutissima virtus!

635 erubuere pios iuvenes attingere flammae

et quacumque ferunt illi vestigia cedunt.

felix illa dies, illa est innoxia terra.

dextra saeva tenent laevaque incendia: fertur

ille per obliquos ignes fraterque triumphans,

640 tutus uterque pio sub pondere sufficit: illa

et circa geminos avidus sibi temperat ignis.

incolumes abeunt tandem et sua numina secum

salva ferunt. illos mirantur carmina vatum,

illos seposuit claro sub nomine Ditis,

645 nec sanctos iuvenes attingunt sordida fata:

securae cessere domus et iura piorum.